درس واره شماره 50- فرایند طراحی معماری

از زمانی که معمار تصمیم می گیرد اثری را طراحی کند تا آن گاه که نتیجه نهایی برای اجرا در قالب طرح پیش رویش قرار می گیرد، فقط طراحی نیست که اتفاق افتاده بلکه در بطن اتفاقی به نام طراحی، رخدادهای بسیاری هست که از آن ها با عنوان روند یا فرایند طراحی یاد می شود. فرایند طراحی، مجموعه مراحل و فعالیت هایی است که معمار به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه انجام می دهد تا یافته های ذهنی خود را در قالب کالبدی مشخص ارایه کند.

به خصوصیت عجیب طراحی معماری به عنوان یک فرایند، همواره تأکید شده است. روند یا فرایند طراحی همان طور که گفته شد، وقوع اتفاقاتی مرحله به مرحله یا حتی به موازات هم، که هر کدام دیگری را برای تکمیل ایده یاری می دهند. این اتفاقات گاه ممکن است در راستای هم باشند و حتی امکان دارند یکدیگر را نقض کنند و در عملکردی شبیه به پیراستن نتیجه نهایی را سبب شوند.

Architectural Design Analysis

Architectural Design Analysis

در حقیقت روند طراحی فرایند متشکل از مراحل متعدد است که دقیقاً به هم تنیده شده اند، هر چند که هر مرحله قائم به خود است اما در یک وحدت و هماهنگی عمل می کنند و هر لحظه تحت کنترل ذهن خلاق طراح هستند. همه مراحل طراحی، از واحد ارزشی یکسانی برخورد بوده و رجحانی در کار نیست. به قولی ممکن است در تبیین روند طراحی به مراحل متعددی اشاره شود اما این به معنای ترتیب و اولویت قائل شدن برای این مراحل نیست و نیز وجود و عدم وجود هر مرحله ای در روند طراحی یک معمار بستگی مستقیم با طرز کار و عادت های یک معمار دارد. در حقیقت اولویت ها و ترتیب اتفاقاتی که در روند طراحی رخ می دهد، از اهمیت کمتری برخوردارند، آن چه بسیار مهم است بودن و وجود این روند است که ضرورتی انکار ناشدنی است. ضرورتی که متأسفانه کمتر به آن پرداخته شده و یا در بسیار مواقع در دانشکده های معماری مورد اغفال قرار می گیرد.

Sydney Opera House, Design Process

Architecture Design Process, Sketches

ضرورت وجود روند برای طراحی از آن جا ناشی می شود که یک معمار نمی تواند در ابتدای امر، برای طرحی که وجود ندارد جزئی را متصور شود. جزئیات در خدمت کلیات اثر هستند و در اولین مرحله روند طراحی باید کلیات اثر شکل بگیرد تا بعد جزئیات در هماهنگی کامل بر آن بنشینند. از این رو، طراحی کردن مثل دیدن کسی است که از دور دست به ما نزدیک می شود. در ابتدا طرحی کلی و مبهم را می بینیم و هر قدر که به او نزدیکتر می شویم و با هر گامی که بر می داریم، ابهام ها برطرف شده و مرحله به مرحله جزئیات بیشتری ظاهر می شوند. گاهی طراحی معماری همانند پرورش یک نهال است. نهال ایده شما باید مراحل خاص خودش را طی کند تا به درختی بارور و تنومند تبدیل شود. شناخت این مراحل می تواند روند مناسب تر و مستقیم تری را در طراحی ایجاد کند. مرحله اول آبیاری نهال است که حکم ایده اولیه را دارد و بعد نوبت آماده سازی مسیر برای نزدیک شدن افکار و ایده های دقیق تر فرا می رسد. در مرحله بعد معمار باید منتظر باشد تا آن چه که باید، اتفاق بیفتد. عجله بی فایده است چرا که وقتی ایده ها جان گرفتند خودشان معمار را خبر می کنند. هر چقدر ذهن معمار، خلاق تر باشد تولیدات هنری بیشتر، سریعتر و عمیق تر خواهد بود. زیرا معمار یا طراح به واسطه مغز هنرمند خود، به گنجینه بی انتهای دانایی متصل می شود.

باید به خاطر داشت که طراحی مثل پرده برداری از یک حقیقت است باید ظریف و دقیق و مرحله به مرحله انجام شود.

طراحی معماری، فرایندی چند ساحتی، پیچیده، متضمن دانش و خلاقیت تواَمان است. به دلیل گستردگی و تنوع حوزه ها و مفاهیمی که موضوع معماری و طراحی در فضای مشترک آن قرار دارند، تعیین و تدقیق روشی مشخص و جامع برای آن امری مشکل و تا حدی ناممکن می نماید.

Design Concept, Prada Shopping

Design Idea

نمودار فرایند طراحی موسسه سلطنتی معماران بریتانیا در کتاب راهنمای حرفه و مدیریت معماری (1965):

1.  جذب: گردآوری و تنظیم اطلاعات عمومی و اطلاعات خاص مربوط به مسأله مورد نظر.
2.  بررسی کلی: جست جوی ماهیت مسأله و جست جوی راه حل ها یا وسایل نیل به راه حل های احتمالی .
3.  گسترش: توسعه و پالایش یک یا چند راه حل آزمایشی حاصل از مرحله 2 
4.  ارایه: ارایه یک یا چند راه حل به افراد داخل یا خارج گروه طراحی.

مطالعه دقیق تر کتاب راهنمای موسسه سلطنتی معماران بریتانیا Royal Institute of British Architects آشکار می کند که این مراحل ضرورتاً پی در پی نیست، هر چند ممکن است منطقی به نظر رسد، حرکت کلی تکامل هر طرح مراحل 1 تا 4 را به ترتیب پشت سر گذارد.

Design Process Creative 

Design Process Of Sydney Opera House 

اگر کتاب راهنمای موسسه معماری را باز هم ورق بزنیم، به نموداری تفصیلی تر نیز می رسیم، این نمودار که "برنامه کار" خوانده شده به دلیل جزئیات زیادش در اولین نگاه امیدوار کننده تر از نمودار قبلی به نظر می رسد. این برنامه کار مشتمل بر دوازده مرحله است که به مثابه سیر منطقی توصیف شده است:

1.  شروع 
2.  امکان سنجی 
3.  پیشنهاد کلی 
4.  طرح شماتیک 
5.  طرح اجرایی 
6. اطلاعات تولید 
7.  صورت مقادیر 
8.  پیشنهاد مناقصه 
9.  برنامه ریزی اجرایی 
10.  عملیات روی زمین
11.  اتمام کار 
12.  بازخورد

First Idea Diagram

 First Idea Diagram 

این فرایند طراحی،  توصیفی نه از فرایند، بلکه از محصولات فرایند است. برنامه کار نمی گوید معمار چگونه کار کند، بلکه می گوید چه کارهایی باید درباره امکان سنجی، نقشه های معماری و نقشه های اجرایی انجام داد. در اکثر دیاگرام هایی که در این زمینه ارایه می شود معمولاً کلیات طراحی بحث شده و به چگونگی عملکرد طراح در طول طراحی کمتر اشاره می شود. 

همانگونه که ذکر شد نمی توان روند طراحی مشخص و دقیقی را برای طراحی معماری در نظر گرفت و همچنین نمی توان از معماران انتظار داشت بر اساس فرایند مشخصی عمل کنند. در نموداری که ارایه شده، بیانی است کلی از مراحلی که طراح، در جهت نیل به هدف خویش طی می کند. الزامی بر انجام همه مراحل نیست، چه بسا معمارانی که به دلیل قدرت ذهن و دست خویش به ترکیب مراحل یا انجام همزمان آن ها بپردازند.

ضمناً مرحله بندی ذکر شده می تواند تغییر یابد: به عنوان مثال طراح برای رسیدن به کانسپتی مناسب چندین بار مراحل تولید ایده و ساختار را تکرار کند و یا مولفه های همچون تجارت و راهنمایی دیگران، را وارد فرایند طراحی کند. آن چه که از اهمیت ویژه ای در امر طراحی وجود دارد چگونگی کنترل ذهن و برخورداری از فرایندی مشخص در طراحی در وهله اول و شناختی درست از مراحل طراحی و انجام درست آن ها در مرحله بعدی است. در حقیقت دیاگرام های ترسیم شده بهانه ای برای تحلیل کارکرد ذهن و اتفاقاتی که در طول مسیر طراحی اتفاق می افتد. با شناخت کارکرد نیم کره های مغز و مکان و زمان درست فعالیت ایشان، امکان ارزیابی و ترسیم فرایندی مشخص از طراحی برای طراحان وجود دارد.

Hotel Architecture Idea Design

Idea Design Process 

نکات مهم در دیاگرام فرایند طراحی معماری

• هر دو نیم کره مغز در هر مرحله طراحی حضور دارند. باید با دقت بسیار فضای لازم برای عملکرد و گزینش یافته ها بدون ارجحیت یکی بر دیگری فراهم کرد. 
• گستره ذهن معمار در ارتباط با جهان هستی و دستیابی به اندیشه معماری.
• اندیشه ها و ارزش های اجتماعی و فرهنگی 
• ابزار تخصصی معمار در فرایند معماری (دیاگرام ها، اسکیس و رایانه ها) 
•  کارکرد نیم کره های مغز. نقش مغز منطقی و مغز هنرمند در فرایند طراحی.
•  ذهن خلاق همیشه آماده تولید ایده های جدید است. کانسپت و ساختار به دست آمده، می تواند به عنوان ایده ای جدید برای پروژه های دیگر استفاده شود. همیشه باید در انتظار تولید بیش از یک کانسپت یا ساختار بود.
• حرکت چرخه ای و تکمیلی در طول فرایند طراحی. به عنوان مثال در صورت عدم رضایت از ساختار بدست آمده، طراح به مرحله ایده پردازی برگشته و دوباره مراحل را تکرار می کند.

Kunsthaus Graz Museum, Design Process

Seoul Opera House 

مراحل شاخص در فرایند طراحی:

• شناخت: ترسیم نمودارها، تحلیل و پردازش اطلاعات.
•  پالایش
•  تجزیه و تحلیل اطلاعات
•  ایده پردازی
•  کانسپت
•  ساختار
•  طرح اولیه
• طرح نهایی معماری

Seoul Opera, Structure Design Process 

Site Analysis

Zaha Hadid-Design Process

Architecture Design, Concept