درس واره شماره 41- فضاهای اقلیمی در معماری ایرانی

معماری ایرانی كه ابتدا در محدوده فلات ایران و سپس در حوزه نفوذ فرهنگ ایرانی شكل گرفت، همچون همه معماری هایی كه ریشه در فرهنگ بومی دارند به اقلیم توجه داشته و تا پایان دوره ‌قاجار آثار با ارزشی از خود به جا گذاشته است. 

بررسی نمونه های به جا مانده نشان می دهد: 

• رنگ های به كار رفته در تزئینات ساختمان ها، ‌متأثر از ویژگی های اقلیم گرم و خشك بوده اند.
• مصالح ساختمان ها ‌علاوه بر توانایی های سازه ای و توجه به مسائل اقتصادی و تأمین مصالح از نقاط نزدیك ،بهترین شكل بهره برداری از انرژی محیط بری را نشان می دهند.
• سازه های طاقی در این بناها نشان دهنده رابطه اقلیم و معماری هستند.
• حتی در نقوش تزئینی ردپای خورشید را به عنوان مهم ترین عامل اقلیمی در نقوشی با نام شمسه و چرخ خورشید می توان دید.

این مطلب به بررسی فضاهایی می پردازد كه به طور مشخص به دلیل ویژگی های اقلیمی شكل گرفته اند و اقلیم در آن ها موضوع اصلی بوده است. نام اغلب این فضاها از همین ویژگی اقلیمی آن ها گرفته شده است، مانند اتاق كرسی،‌ زمستان نشین، ‌سردابه و... 

حیاط های مركزی در این بررسی نیامده اند،‌ گرچه این حیاط ها خود پاسخی اقلیمی به فضایِ بازِ خانه اند و ایجاد فضایی با درخت و حوض آب و در امان از بادهای گرم و تابش شدید آفتاب،‌ بهترین دلیل شكل گیری حیاط در مركز خانه بوده و در همه اقلیم های مشابه هم دیده می شود.

تیسفون، ایوان مداین(طاق کسری)

 کاخ فیروزآباد، فارس

حیاط نارنجستان

دركتاب فرهنگ مهرازی ایران نارنجستان چنین تعریف شده است: میانسرایی كه می توان آن را سرپوشیده كرد و در باغچه ‌آن درختان نارنج و... پرورش داد. 

حیاط نارنجستان حیاطی كوچك در مجموعه اندرونی بوده كه علاوه بر تأمین نور فضاهای اطراف،‌ امكان نگهداری گیاهانی را كه نسبت به یخبندان شبهای زمستان مناطق كویری حساس هستند فراهم می كرده است. ابعاد كوچك آن و مجاورت با طاق ها و توده های ساختمانی كه در طول روز با انرژی خورشید گرم می شدند موجب می شده كه با تخلیه این انرژی در طول شب، دمای فضای محدود حیاط بالای صفر حفظ شود‌،‌ و حتی در برخی موارد این حیاط ها سقفی با یك سوراخ بزرگ در مركز دارند كه در زمستان های خیلی سرد امكان پوشاندن آن با پارچه وجود داشته است. 

این حیاط ها به ندرت در محورهای اصلی بنا و بیشتر در گوشه ها و فضاهایی كه مشكل نورگیری داشتند ساخته می شدند. الگوی معمولی آن ها مربع 9 قسمتی است كه در هر وجه آن یك فضای سه دری قرار می گرفته یا هشت ضلعی بوده اند. در برخی موارد با گوشه سازی، ‌نوعی گنبد ناقص روی آن ها ساخته می شده،‌ تزئینات این فضا كه تحت تأثیر تزئینات اتاق ها و فضاهای جانبی هم بوده، به شكل گلویی آجركاری یا آجر لعاب دار بوده است.

خانه بروجردی ها، کاشان

  خانه تاریخی ایرانی، کاشان

خانه زهتاب، اصفهان

خانه شاه یلانی(مهین سرای راهب)، کاشان 

گودال باغچه

گودال باغچه یا باغچال در وسط حیاط مركزی ساخته می شده و یك طبقه در داخل زمین فرو می رفته است. 

نمونه های این فضا در اقلیم های بسیار خشك كویری از جمله در كاشان ،‌ نائین و یزد دیده می شود. گودال باغچه علاوه بر تأمین خاك مورد نیاز خشت های استفاده شده در بنا، ‌امكان دسترسی به آب قنات را هم فراهم می كرده، ‌این مسئله در شهرهایی مثل نائین كه یك شبكه پیچیده ‌قنات داخل شهر داشتند بسیار مهم بوده است. بنابراین معمولاً در گودال باغچه، آب روانی می بینیم كه حوض میانی را پر می كرده و سرریز آن به خانه های دیگر می رفته. در حاشیه این حیاط اغلب رواق و گاه چند اتاق به شكل نیمه باز ساخته می شده و كاشت درخت انار،‌ پسته و انجیر در این گودال باغچه ها مرسوم بوده است. با توجه به كوچك تر و پایین تر بودن این حیاط ها و استفاده از رطوبت و خنكی زمین،‌ علاوه بر رطوبت گیاهان وخنكی آب،‌ در واقع فضایی به مراتب اقلیمی تر از حیاط شكل می گرفته است . 

گودال باغچه پیرنیا در نائین و مسجد مدرسه آقا بزرگ در كاشان نمونه های خوبی از این فضاها هستند.

خانه پیرنیا، نائین

خانه عباسیان، کاشان

مسجد مدرسه آقا بزرگ-کاشان 

بام

بام در معماری ایران به جرئت بخشی از فضای زندگی است و علاوه بر وجود حجم های پیچیده و زیبا‌،‌ به عنوان حیاط هم مورد استفاده قرار می گرفته است. در شهرهایی چون نائین در برخی از بناها با دیوارهای صندوقه چینی شده،‌ اطراف بام را تا حدود یك متر و نیم بالا آورده و نوعی حیاط در بام به وجود می آورند كه در شب های تابستان برای خواب استفاده می شده است. همچنین این دیوارها با سایه اندازی بر بخشی از بام در ساعات مختلف روز نقش اقلیمی ثانویه ای نیز داشته اند. چنین فضاهایی در مساجد نیز مورد استفاده بوده است. در مسجد سپهسالار در بالای بامِ وضوخانه ای كه چهل شیر نام دارد، ‌این فضا به همین شكل وجود دارد. نمونه ‌دیگر خانه عباسیان در كاشان با چنین حیاطی در بام است كه در آن معماران با قاب بندی های ظریف از مشبك آجری،‌ امكان تهویه را نیز فراهم آورده اند.

خانه عباسیان، کاشان 

مسجد سپهسالار، تهران 

مسجد سپهسالار، تهران

سرابستان

باغ كوچكی بوده كه كنار خانه ساخته می شده و تأثیر اقلیمی زیادی بر خانه داشته است. نمونه ‌بسیار خوب آن در كنار خانه پیرنیا در نائین در قسمت جنوبی حیاط وجود دارد،‌ در واقع متمولین با ساختن چنین فضایی نوعی ییلاق در كنار خانه خود به وجود می آورده اند.

خانه پیرنیا در نائین 

زمستان نشین

اگر چه زمستان نشین پیش از آن كه نام فضای معینی باشد،‌ به همه فضاهایی كه در وجه شمالی حیاط ساخته می شوند تا از آفتاب زمستان كه با زاویه ای مایل به درون اتاق ها می تابد استفاده كنند، ‌گفته می شود اما مجموعه معینی از فضاها با رابطه ای خاص،‌ مجموعه فضاهای زمستان نشین را تشكیل می دهند كه عبارت اند از سه دری، ‌پنج دری و شكم دریده ‌كه روی محور اصلی قرار می گرفته اند و دو فضای ارتباطی كه می توانند راهرو یا تختگاه باشند و گوشواره هایی كه از سه دری، ‌اتاق اُرسی یا تهرانی و اتاق دو دری تشكیل شده اند و گوشه های این بخش را تشكیل می دهند. فضای اصلی زمستان نشین روی محور اصلی قرار گرفته و برای ورود بیشتر نور خورشید اغلب پنجره های آن را از اُرسی های بزرگ می ساخته اند. داخل فضاهای مركزی با توجه به بسته بودن فضا،‌ تزئینات پیچیده ای چون قطارهای مقرنس و آیینه كاری های بسیار پیچیده دیده می شود.

خانه تاریخی مهین سرای راهب، کاشان

خانه تاریخی مهین سرای راهب، کاشان

خانه تاریخی مهین سرای راهب، کاشان

 تابستان نشین

تابستان نشین نیز موقعیتی مانند زمستان نشین دارد با این تفاوت كه در وجه جنوبی حیاط قرار گرفته تا در تابستان از تابش مستقیم آفتاب در امان بماند و روی محور اصلی آن معمولاً فضای نیمه باز با تالار قرار می گیرد. 

این تالارها و ایوان ها جز در مواقع بسیار سرد سال مهم ترین فضای زندگی در خانه بوده اند، و اگر چه همیشه تزئینات داشته اند،‌ اما با توجه به باز بودن و نفوذ گرد و خاك از تزئینات بسیار پیچیده در آن ها پرهیز و به نقوش ساده گچی در تركیب با آجر یا سیم گل قناعت می شده است. 

حسینیه خانه ‌بروجردی ها كه فضای بسیار پیچیده با تزئینات تركیبی كم نظیری در تابستان نشین آن دیده می شود، ‌از نمونه های استثنایی این مجموعه فضاست. در شهرهای سردسیری چون تبریز،‌ زنجان و اردبیل عملاً وجه تابستان نشین از بنا حذف شده و فضای نیمه باز ایوان را هم ندارند.

خانه بروجردی ها

خانه طباطبایی کاشان

خانه عباسیان، کاشان

بهار خواب

این فضا همان مهتابی است و در مناطقی از خراسان، تخ بوم (تخت بوم)‌ نیز نامیده می شود. این فضای بدون سقف در مجاورت حیاط و در طبقات بالاتر از اول ساخته می شود و در شب های تابستان در آن می خوابند و بسته به محل استقرار آن، در ساعاتی كه دیوارهای اطراف بر آن سایه مناسب می اندازد از آن استفاده می شود. در بهار و پاییز در تمام ساعات روز و در تابستان شب ها قابل استفاده بوده است. 

این فضا در دوره قاجار  به مسجد مدرسه ها نیز راه یافت و نمونه های زیبایی از آن را در مسجد سید اصفهان، ‌مسجد سلطانی سمنان و مسجد سپهسالار تهران می توان دید و در مناطق گرم و مرطوب چون دزفول  و شوشتر جزء جدایی ناپذیر خانه های مسكونی است. تزئینات رایج این فضا از جنس تزئینات نمای رو به حیاط است.

مسجد سید اصفهان

مسجد سید اصفهان

مسجد سلطانی سمنان

مسجد سپهسالار، تهران

اتاق كرسی

این اتاق در مجموعه زمستان نشین و اغلب در گوشه های این بخش كه در و پنجره ی كمتری به حیاط دارند،‌ ساخته می شده تا در زمستان با بستن در و پنجره ها به توان آن را گرم كرد. در وسط اتاق چال كرسی قرار داشته و ابعاد اتاق تابع ابعاد كرسی بوده، ‌چون دیوارهای آن برای تكیه دادن مورد استفاده قرار می گرفته اند. این فضا در همه خانه های اقلیم سرد و كوهستانی وجود دارد. این اتاق در مناطق پر شیب در پشت اتاق ها و داخل كوه كنده می شده و فاقد پنجره بوده است. این بخش در خانه هایی كه حیاط بیرونی داشتند،‌ گاه روی محور اصلی كه شك دریده یا چلیپا بوده نیز قرار می گرفته است. در خانه حیدر زاده تبریز،اتاق كرسی الگوی شكم دریده دارد كه با توجه به استفاده ‌این اتاق در شب و در بخش های خصوصی خانه تزئینات مفصلی ندارد در خانه پیرنیا در نائین این اتاق با استقرار در محور اصلی، ‌تزئیناتی بسیار ظریف با لایه كاری گچی دارد.

اتاق کرسی

اتاق کرسی

پایاب

محل دسترسی به آب قنات در حیاط خانه ها و مساجد است و نمونه های عمومی آن نیز در شهرهایی همچون نائین به چشم می خورد. الگوی معمول آن هشتی است كه با طاق تركین یا كلمبه پوشانده و در مسیر قنات در مركز آن یك حوض ساخته می شود. نكته اقلیمی، هوای بسیار خنك آن در تابستان است كه علاوه بر استفاده به عنوان یخچال برای نگهداری مواد غذایی، ‌در مواردی برای خواب نیمروزی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است. 

احتمالاً می توان بین پایاب و پادیا و رابطه ای برقرار كرد، ‌فضایی كه به گفته استاد پیرنیا با مهاجرت به اروپا پاسیو را به وجود آورده است. نمونه های عالی پایاب در مسجد جامع نائین،‌ مسجد جامع نطنز،‌ مسجد جامع یزد  و خانه های تاریخی یزد از جمله خانه ای كه امروز به هتل كهن كاشانه تبدیل شده، دیده می شود.

پایاب مسجد جامع نطنز

پایاب مسجد جامع یزد

 پایاب مسجد نایین

پایاب

 حوض خانه و سرداب

اگر چه گاه به تالار اصلی تابستان نشین نیز گفته می شود ‌اما به طور مشخص زیرزمینی است كه در زیر تابستان نشین ساخته شده و مانند ایوان، ‌فضایی نیمه باز است و اغلب یك حوض نیز دارد. در خانه عباسیان كاشان نمونه های عالی حوض خانه و سرداب وجود دارد. در كاشان فضاهای بسیار متنوعی با عنوان حوض خانه در طبقه همكف یا زیر زمین یا درگوشه ها به چشم می خورد. در این شهر به زیر زمین های گود كه در زیر هر یك از وجوه ساختمان مخصوصاً تابستان نشین ساخته می شود و اغلب الگوی شكم دریده دارند،‌ سرداب می گویند. در شهرهایی چون تبریز كه فاقد تابستان نشین هستند، حوض خانه در زیر فضای اصلی زمستان نشین با در و پنجره ساخته می شود.

در كاشان فضاهای حوض خانه و سرداب معمولاً تزئینات یزدی بندی و با مصالح گچ یا سیم گل دارند. در مقابل در تبریز، تزئینات آجری مخصوصاً با آجرهای رنگی و استفاده از كاربندی های پیچیده در مركز فضا بسیار رایج است. مهم ترین الگوی مورد استفاده در حوض خانه ها،‌ شكم دریده است. معمولاً امتداد بادگیرها به این فضا می رسد و عبور باد از روی آب حوض، ‌هوایی لطیف در این فضا به وجود می آورد.

حوض خانه و سرداب

 شوادان

این فضا كه شبادان، شبابیك،‌ خشیان و بادكش نیز نامیده می شود، ‌به طور مشخص در شهرهای دزفول و شوشتر دیده می شود و زیر زمینی با عمق بسیار زیاد است. با توجه به ویژگی خاك این دو شهر،‌ در واقع در دل زمین حفر می شود و معمولاً فاقد مصالح بنایی است و حداكثر در مواردی بخش هایی از دیواره آن را با گچ می پوشانند. سقف آن گنبدی و فاقد سازه است. در بالاترین قسمت سقف سوراخی وجود دارد كه معمولاً به كف حیاط می رسد. این فضا كه گاه 6 تا 7 متر در زیر زمین پایین می رود،‌ به زیر حریم مالكیتی خانه مجاور نیز نفوذ می كند. 

شوادان ها علاوه بر مكش سوراخ بالا كه موجب جریان هوا می شود. از پدیده ‌نفوذ تأخیری فصول در زمین استفاده می كنند. در چنان عمقی معمولاً با دمای یك یا حتی دو فصل قبل روبه رو هستیم. 

شوادان ها عملاً تزئیناتی ندارند و اغلب الگوی فضایی مشخصی در آن ها دیده نمی شود. اما در نمونه های عالی الگوی شكم دریده یا چلیپا دارند.

 شوادان

 شبستان

این فضا در مسجد به عنوان نمازخانه در دو طرف گنبد خانه یا اطراف ایوان ها شكل می گیرد و معمولاً در زمستان بیشتر استفاده می شود. به زیرزمین خانه های شوشتر و دزفول هم شبستان گفته می شود كه معمولاً حدود 1/5 تا 2 متر در زمین فرو رفته و پنجره هایی به حیاط دارند و حد فاصل شوادان و طبقه ‌اول اند. از این فضا در ساعاتی از روز در تابستان و در بهار و پاییز و در مواردی به عنوان انبار نیز استفاده می شود. سازه و تزئینات آن آجری و پلان آن امتداد پلان طبقه ‌اول است. در كاخ های قدیمی به حرمسرا نیز گفته می شود، در این صورت تزئینات پیچیده تری داشته اند.

شبستان مسجد وکیل

 شبستان مسجد وکیل

 شناشیل

این فضا كه مختص مناطق جنوبی ایران به خصوص بوشهر است . نوعی بالكن به سمت بیرون خانه و روی معبر عمومی است كه با چوب ساخته شده و پیرامون آن با نرده های مشبك پوشیده می شود تا هوا به راحتی در آن جریان یابد. در برخی از موارد سقف ندارند. نمونه هایی از این فضا در برخی خانه های شیراز نیز دیده شده است.

شناشیل

 آب سرا

به ساختمان های ییلاقی گفته می شود كه در میان استخر یا دریاچه و برای استفاده از رطوبت و چشم انداز آب ساخته می شوند. نمونه های عالی آن شاه گلی در تبریز و چشمه علی دامغان  هستند.

آب سرای تبریز

آب سرای دامغان

كنده

فضایی است كه در دل زمین كنده شود. نمونه های عالی آن روستای كندوان در اسكو و میمند هستند؛ ولی در بسیاری از خانه های كوهستان، ‌قسمتهای پشتی فضاها را به شكل پستو در دل زمین می كَنند كه كیفیت اقلیمی بسیار مناسبی در زمستان و تابستان به وجود می آورد و گاهی به عنوان اتاقی كرسی نیز استفاده می شود. 

کنده در کندوان

 اتاق بادگیر

در تابستان نشین خانه های حاشیه كویر یا حاشیه دریای جنوب علاوه بر تالار اصلی، ‌در برخی موارد گوشواره ها نیز از جریان هوای بادگیر استفاده می كرده اند. اتاق بادگیر به هر فضایی در طبقه ‌اول تابستان نشین كه از هوای بادگیر استفاده كند گفته می شود. تزئینات این فضا همچون تزئینات ایوان است.

اتاق بادگیر، یزد

 اتاق بادگیر، یزد