درس واره شماره 27- منابع الهامات معماری و فرم در کارهای اتزن

کارهای یرن اتزن Jorn Utzon یک رویکرد و نگرشی جلوتر از زمان به معماری را نشان می دهد که شاعرانه، ساختارگرا و انسانی است. معماری که درک عمیقی از طبیعت دارد، معتقد به تداوم معماری است و پذیرای تنوع فرهنگ های انسانی به عنوان یک منبع الهام و قیاس؛ این درک با یک حس معماری به عنوان هنر و رویکرد خلاقانه به استفاده از فن آوری آمیخته شده است.

سابق بر این، جایگاه معماری اتزن، در نظری اجمالی به معماری مدرن نامعین بود، ولی درک اهمیت غیر قابل انکار نبوغ منحصر به فرد اتزن اخیراً رو به فزونی است. تلاش های اتزن منجر به تعلق جایزه معماری پریتزکر The Pritzker Architecture Prize در سال 2003 به او گردید، آن هم نه فقط به خاطر خانه اپرای سیدنی SYDNEY OPERA HOUSE که جسورانه ترین و نمادین ترین اثر ماندگار قرن بیستم است، بلکه به خاطر طیف گسترده ای از طرح های مشابه خلاقانه.

بنا به نظر کنت فراند، کارهای اتزن قابل مقایسه با روش های هوشمندانه لوکوربوزیه Le Corbusier در دستاوردهای متفاوت است. معماری اتزن امروزه خود را به عنوان یک سرمشق و الگو در بسیاری از سطوح نشان می دهد. نه فقط در روش، بلکه به این علت که از ابتدای کار، او کاملا برتری ظاهری فرهنگ اروپا محوری را رد کرد.

این درس واره منشأهای پیدایش فرم در معماری اتزن Architecture Utzon را مورد بررسی قرار می دهد که فهم و درک او را از ساخت کشتی، الهام از طبیعت و تأثیرات وسیع فرا فرهنگی در برمی گردد و پایه ای برای درک معماری و مدنظر قرار دادن آن به عنوان یک الگو برای معماری معاصر ساختارگرا Constructivist Contemporary architecture می باشد.

Jorn Utzon 1918-2008

Bagsvaerd Church, Denmark

برای درک اتزن به عنوان یک فرد خلاق، بایستی که به عناصر تأثیرگذار و محیطی که باعث پیشرفت او شده است نگاهی بیندازیم. تأثیر پدرش و تجربیات او در جوانی، مسلماً نقش عمده ای در بسط علاقه اتزن و به دنبال آن هویت خاص معماری اتزن داشته است. پدرش آگ اتزن Aage Utzon مدیر کشتی سازی آلبرگ و یک معمار نیروی دریایی بود، با شهرت بین المللی برای طراحی قایق های بادبانی مسابقه ای، که بخاطر سرعت و خمیدگی خاص فرم پشتشان شناخته شده بودند. تجربه کودکی اتزن در دیدن بدنه های بزرگ کشتی در حال ساخت، بعدها به اتزن زبان و اعتماد به نفسی داد که فرم های قایق مانند بزرگ پوسته های سقف اپرای سیدنی را واقعیت عینی ببخشد، سقفی که عمیقا جایگاه درست این بنا را در بندر سیدنی بیان می کند و بدین ترتیب تندیس نمادین این شهر شده است. به واسطه کار با پدرش در طراحی و ساخت قایق ها، اتزن در ابتدا لذت دیدن چیزی که به صورت فیزیکی شکل می گیرد را تجربه کرد و درکی از کشش و فشار در ساختمان و کیفیت ذاتی مواد مختلف را به دست آورد. او همچنین یاد گرفت که توسط تصاویر دو بعدی پلان و مقطع، راجع به فرم های پیچیده سه بعدی فکر کند که این موضوع در تصاویری که در مسابقه اپرای سیدنی (1957) ارائه داده است و شامل یک پلان راندو شده زیبا، مقاطع ساده و نماها، بدون هیچ پرسپکتیو از بیرون حجم است، به خوبی آشکار می باشد. برای اتزن، پلان همان طور که لوکوربوزیه در کتاب "به سوی یک معماری جدید" بیان می کند، یک ژنراتور (مولد) است.

Plan Of Silkeborg Art Museum

Section Of Silkeborg Art Museum

پدر اتزن همچنین به او درک عمیقی از طبیعت را به عنوان یک منبع بینش و الهام  آموخت. آگ اتزن روی فرم های موج و حرکت ماهی ها به عنوان موردی برای پیشرفت و بهبود در طراحی قایق هایش مطالعه می کرد. نظر شخصی او این بود که باید در جستجوی ایده های بهتری از راه حل های ابتدایی گذشته بود. در این راستا او مستمراً مدل اولیه را برای بهبود و پالایش طرح هایش در تلاش برای تکامل، اصلاح و آزمایش می کرد. این مهارت ها و این رویکرد و نگرش به طراحی، به یرن اتزن نیز انتقال یافت. این زمینه قبلی بود که روش کاری منحصر به فرد یرن اتزن را در زمینه معماری شکل داد، استفاده گسترده از ماکت ها و نمونه های با مقیاس واقعی، کار دوباره روی طرح ها تا رسیدن به رضایت کامل.

هم زمان با پیشرفت های اولیه، مهارت های تکنیکی و درک تحلیلی از طبیعت، اتزن جوان، اشتیاق و علاقه شدیدی به هنر و درکی بیشتر شاعرانه و احساسی از طبیعت را در خود پرورش داد. او با شماری از هنرمندان از جمله هنرمند دانمارکی پل شرودر Paul Schroeder و خصوصاً نقاش سوئدی کارل کلبرگ Karl Celberg آشنا شد. او که نقشه کشی را به طور کامل می دانست، از شرودر طراحی دست آزاد با خطوط نرم و پرمعنا، و از کلبرگ درک رابطه بین رنگ، فرم و نور در طبیعت را از دید یک نقاش آموخت. اتزن می خواست که یک هنرمند شود اما عمویش اینار اتزن - فرانک Aksel Einar Utzon-Frank که یک مجسمه ساز شناخته شده و پروفسور دانشگاه سلطنتی دانمارک بود او را متقاعد کرد که به دنبال یک حرفه مطمئن تر باشد و اتزن تحصیل معماری را انتخاب کرد.

Model Of Silkeborg Art Museum

SYDNEY OPERA HOUSE 

علاقه اتزن به هنر و ارتباط آن با معماری در سراسر زندگی حرفه ای وی باقی ماند. او احترام خاصی برای هنرمندان اهل تجزیه و تحلیل چون پیکاسو Pablo Picasso قائل بود. هنرمندانی که علاقه به ساختار پشت ظاهر را دارند، کسانی که آزادانه از فرم های مختلف هنری استفاده می کنند و ایده های مختلف را در قالب نقاشی، مجسمه سازی، سرامیک، کارهای گرافیکی و حتی بافتن بیان می کنند. به همین دلیل است که تحسین عمیق اتزن از لوکوربوزیه به معماری او محدود نمی شود بلکه شامل کارهای هنری او نیز می گردد. گواه این امر، خرید پرده نقش دار لوکوربوزیه با پول جایزه ای است که از مسابقه اپرای سیدنی به دست آورد. این تحسین و تمجید دو جانبه بود، چنانچه لوکوربوزیه و همین طور هنرمند پیشرو آسکر جورن Asger Oluf Jorn که اتزن با کمک او درک دو طرفه قابل توجه خود را توسعه داد، هر دو با شرکت در طرح دکوراسیون بزرگ مقیاس برای داخل اپرای سیدنی موافقت کردند که متأسفانه هیچ وقت انجام نشد. مضمون هنر در بطن معماری در کارهای اتزن بسیار تکرار می شود. نمونه آن هم کاری با دختر هنرمندش لین اتزن Lin Utzon در کلیسای باگزورد است. همین طور پرده نقش داری که خود اتزن برای سیدنی درست کرده است که الهام گرفته از یک نقاشی رافائل Raffaello Sanzio da Urbino و کلاژ ماتیز Henri Matisse می باشد.

Plan Of Sydney Opera House

Sydney Opera House 

به عنوان یک دانشجو، اتزن مورد توجه پروفسور استین ایلر راسموسن Steen Eiler Rasmussen نویسنده مشهور کتاب "معماری تجربی" Experiencing Architecture قرار گرفت. او به عنوان استاد راهنما و مربی اتزن تفکرات و ایده های بعدی اتزن در معماری را شکل داد. یکی دیگر از معلمان برجسته اتزن، کی فیسلر معمار بود که برتری "منطق ساختاری" را ستود، مثال آن کلیسای گروندویگ در کپنهاگ Grundvig Memorial Church in Copenhagen ساخت پ.و. جنسن کلینت Peder Vilhelm Jensen- Klint است که تماماً با آجر ساخته شده است. این تعهد کامل به اصالت مواد و مصالح، اصول ماندگاری را به اتزن آموخت. درک تمامیت مواد و مصالح در ساختمان سازی، با رسم دیرینه تدریس اتزن در دانشکده، که از دانشجویان می خواست آموزش علمی مهارت های ساختمانی را خود به دست بیاورند، تقویت شد؛ مانند دیوارچینی و نجاری به عنوان یک پیش فرض برای معمار شدن. 

اتزن توسط راسموسن که خود شیدای چین بود، تشویق و آشنا به کارهای مرجع اصلی در معماری چین China گشت که بارزترین آن "یینگ سائو فاچی" کتاب منبع ساختمان سازی چینی سلسله روشنفکر سانگ (1279- 960) بود که بعدها در ساخت اپرای سیدنی منبع الهام قرار گرفت.

Sydney Opera House 

Sydney Opera House 

در میان کتاب های هم عصر با اتزن، آنچه که نقش عمده تری در تعلیم اتزن داشت جلد اول کتاب (Oeuvre Complete) لوکوربوزیه بود. با الهام از چنین منابع تاریخی و مدرن، اتزن در مقابل مدرنیست بین المللی فرم گرای محقرانه، عکس العمل نشان داد مثل بنایی که توسط "آرنه جاکوبسن" Arne Emil Jacobsen ساخته می شود که تمامی ساختمان هایش با یک جعبه چوب کبریت قابل مدل سازی بود؛ به این ترتیب که اگر قوطی کبریت را تخت می گذاشتیم یک خانه بود، روی لبه دراز آن یک بلوک آپارتمانی و روی ته آن یک برج اداری می شد.

پیش از این اتزن به عنوان یک دانشجو که علاقه ای به سنت های کلاسیک نداشت، تمام مدت به مطالعه ساختمان های بومی و فرم های طبیعی می پرداخت و منابع دیگری را برای سرمنشاء فرم های معماری جستجو می کرد. بعد از فارغ التحصیلی در سال 1940 اتزن به استهکلم Stockholm سوئد Sweden که در جنگ بی طرف بود، نقل مکان کرد. جایی که بدون واسطه کار با "گونار آسپلاند" Gunnar Asplund را تجربه کرد. کسی که اتزن عمیقاً او را به عنوان پدر مدرنیسم اسکاندیناوی Scandinavian Modernism تحسین می کرد.

Sydney Opera House 

معماری که از نظر اتزن کارهایش انسانی، پاسخ گو به جامعه، علاقه مند به چشم انداز و آگاه از پیوستگی موجود در طبیعت بود. اتزن به صورت مشابهی از کارهای "آلوار آلتو"  Alvar Aalto ، کسی که بعد ها مدرنیسم اسکاندیناوی را در جهت ارگانیک تری توسعه و بسط داد، ایده گرفت. گرچه اتزن مدت کوتاهی برای آلتو کار می کرد و از او به میزان زیادی تأثیر پذیرفت، شاید بارزترین فرد از لحاظ تأثیر بر اتزن، دوستی او با "آرنه کورسمو" Arne Korsmo ، معمار مدرنیست نروژی بود. از آنجا که پدر کورسمو یک استاد گیاه شناسی بود، آن دو علاقه مشترکی به ساختارها و فرم های منطقی که در طبیعت یافت می شد، به عنوان یک منبع الهام داشتند. آن ها همچنین فهمیدند که همه چیز در طبیعت دائماً دستخوش تغییر و تکامل است و هیچ فرمی در طبیعت نیست که نهایی باشد. آنها اعتقاد داشتند که این ایده می بایستی به معماری هم تعمیم داده شود. به جای این که ساختمان هایی به وجود آورند که وقتی ساخته شد، نتوان چیزی به آن اضافه و یا از آن کم کرد مگر آن که به کامل بودن فرم آن لطمه وارد شود، آن ها احساس می کردند که معماری بایستی بیان کننده رشد و تغییر باشد. ایده اتزن مبنی بر اینکه فرم،  ارگانیک است، توسط "دارس تامپسون" Darcy Thompson در کتاب "تکامل و فرم" On Growth and Form تأیید شد. او در این کتاب بحث می کند که شکل حیات در تمامی گیاهان و حیوانات یک پایه فیزیکی و ریاضی دارد و بنابراین "فرم، یک نمودار از نیروهاست" که طبیعت، اقتصادی ترین راه را که قوانین فیزیک ایجاب می کنند، انتخاب کرده است.

Bagsvaerd Church, Denmark   

Bagsvaerd Church, Denmark

اتزن، در سال 1948 در مقاله ای نوشت که درونی ترین لایه های وجود معماری می تواند با یک دانه در طبیعت مقایسه شود. اصل رشد در طبیعت اجتناب ناپذیر است و بایستی در معماری نیز به عنوان یک اصل بنیادی مد نظر قرار گیرد. این ایده رشد ارگانیک به طور واضحی در کار اتزن برای مسابقه مهم طراحی در سال 1953 برای غرفه لانگلین Longline Booth در کپنهاگ نمایان شد که ترکیبی از تأثیرات فرهنگ خاور دور  در  طراحی  پاگوداهای چینی Chinese pagodas و مشخصاً برج کتابخانه  "جانسون واتس" The S. C. Johnson Research Tower کار "فرانک لوید رایت" Frank Lloyd Wright است.(1947) 

 Bagsvaerd Church, Denmark

Bagsvaerd Church, Denmark  

منشأ ایده معماری افزاینده اتزن این درک بود که طبیعت با در کنار هم قرار دادن تعداد محدودی عنصر، تعداد نامحدودی فرم ایجاد می کند. این قاعده، در ساخت خانه های ویلایی، سیستم خانه سازی چوبی اسپانسیوا Sistema Espansiva، ساخت و کاشیکاری اپرای سیدنی، طراحی یک مرکز ورزشی در جده Jeddah و یک مرکز شهر جدید برای فاروم دنبال شد. اصل ارگانیک اضافه شونده، شاید در شاعرانه ترین شکل خود در پروژه مسابقه برای یک سالن تشییع در سال 1945 بیان شد که در آن دیوارها در طول زمان با هر آجری که به یاد هر فرد در گذشته، بر آن اضافه می شود طولانی تر می شوند. 

Bagsvaerd Church, Denmark  

Bagsvaerd Church, Denmark

اتزن تنها از طبیعت به عنوان یک منبع الهام برای تشبیه ساختاری استفاده نکرد، مثل آنچه که در ارجاع او به ساقه های درخت خرما که منبع الهام برای پوسته سقف دنده دنده اپرای سیدنی یا مفصل بال پرندگان در پرواز برای تیرهای عمودی در نظر گرفته شده در پنجره بود می بینیم، بلکه او استعاره های هنرمندانه تری هم از طبیعت در کارهای خلاقانه اش دارد. تصویر ابرها یک مضمون است که در کارهای اتزن بسیار تکرار می شود. مثال آن کلیسای "باگزودر" Church at Bagsvaerd است که داخل آن برای جماعتی که زیر سقف گنبدی مواج بتنی گرد هم آمده اند، فضایی معنوی را تداعی می کند، گویی زیر ابرهای غلتان هستند و از میان آن نور پراکنده وارد می شود.

Bagsvaerd Church, Denmark

The Center In Aalborg - Denmark

کارهای دیگر اتزن، همچون طرح پیشنهادی برای کریستال پالاس Crystal Palace جنوب لندن South London در سال 1946 و سالن نمایشگاهی پاستین Past In Exhibition Hall در کپنهاگ که در سال 1987 ساخته شد، یک ظرف زمانی را نشان می دهد که به تداوم در خور توجه تفکرات اتزن دلالت دارد. این دو طرح به تصویر جنگل های راش و تجربه نوری که از لابه لای روزنه های آنها دیده می شود اشاره دارند و همین طور تلألو سقف صدف مانند اپرای سیدنی که از کاشی های سرامیکی و فلز درست شده است، بر گرفته از این خواست معمار جهت تداعی احساس برف تازه نشسته است. برای اتزن همانند بسیاری از هم عصرانش، جاذبه فرم های طبیعی یک علاقه به معماری بومی را در او ترغیب کرد، خیلی پیش از اینکه به طور گسترده ای توسط  "برنارد رادوفسکی" Bernard Rudofsky در کتاب کلاسیک "معماری بدون معمار"  1964 ،Architecture Without Architects باب شود.

1905-1988 Bernard Rudofsky

پس از پایان جنگ جهانی دوم، اتزن بالاخره توانست به نقاط مختلفی سفر کند و تجربیات جدیدی از معماری سنتی و مدرن که برایش جاذبه داشت، به دست آورد. تحت تأثیر تصاویری که از معماری اسلامی دیده بود، در سال 1947 تصمیم گرفت به مراکش Morocco سفر کند، جایی که او به  شدت تحت تأثیر پیوستگی و معماری بی عیب روستاهای صحرایی قرار گرفت، خانه هایی که کاملا با گل رس محلی ساخته می شوند که آن ها را با محیط پیرامونشان یک پارچه می کند. اتزن، این وحدت مواد و مصالح و محیط اطراف را بعدها وقتی که خانه های کینگو Kingo Houses و خانه سازی در فردنسبورگ The Fredensborg Houses را طراحی می کرد در ذهن داشت. در سال 1949 او به امریکا سفر کرد و با فرانک لوید رایت در تایسین ملاقات کرد. دیدن خانه های مطالعه موردی و درک و علاقه ای که خودش به معماری بومی ژاپن داشت، متعاقباً باعث طراحی خانه هایی با پلان باز شد که سرآغاز آن طراحی خانه شخصی اش در سال 1952 بود که پلانی باز داشت و پس از آن گسترش پلان های باز مشابه و همچنین سیستم خانه سازی قابل گسترش اسپانسیوا Espansiva در سال 1969.

The Kingo Houses

The Fredensborg Houses

اتزن در مکزیک Mexico، از خرابه های تمدن قبل از کریستوفر کلمب Christopher Columbus در چیچن ایتزا Chichen Itza، مونته آلبن Monte Alban و آکسمال Uxmal دیدن کرد. دیدن معماری مایاها و آزتک ها با سکوهای سنگی بزرگشان و پله های شکوهمندشان که به سطحی بالاتر از درختان جنگل می رسد تا منظر اطراف تا دور دست را نشان دهد، تأثیر عمیقی بر اتزن گذاشت که یک المان تعریف شده با صلابت در بیشتر پروژه های مقیاس شهری اتزن شد. بارزترین آن صفه بلند اپرای سیدنی است. به واسطه مطالعه اتزن روی عوارض طبیعی زمین از روی نقشه های دریایی، او توانست شکل خاص آبگیر بندر سیدنی را با دماغه خاصی که دقیقا قبل از آنکه به دریا بریزد ارتفاع می گیرد درک کند. اتزن از این موضوع در شکل گیری اپرای سیدنی تقلید کرد.

1959 - Bank Melli - Tehran 

1959 - Bank Melli - Tehran 

پوسته سقف بادبان مانند اپرای سیدنی که گویی بر بالای صفه شناور است، در اسکیس کانسپت اتزن به صورت ابرهایی که بر بالای دریا در حرکتند نشان داده شده است که به عنوان  تجربه ای است هم از طبیعت و هم از سقف معابد چین باستان. انتخاب کاشی های سرامیکی که بر شخصیت مجسمه گونه سقف تأکید می کند بر گرفته از یکی از ساختمان های مورد علاقه اتزن، یعنی مسجد شاه در اصفهان – ایران  است. در ابتدا قرار بود فضای داخلی هال اصلی اپرای سیدنی یک سقف پر از سطح داشته باشد که همانند مقرنس در معماری اسلامی است. مقرنس های کریستال شکل آویزان که اتزن در مسجد جامع در اصفهان  آن را تحسین کرده بود. تأثیر بیشتر از معماری اسلامی را در طراحی اولیه اتزن برای مسیر پیاده رو مرکزی بین سالن ها در صفه می توانیم ببینیم که با نوری که از سقف به فضای داخل وارد می شود و یادآور بازار اصفهان است. این تأثیر را در طراحی بانک ملی در تهران 1959 و بعداً در کلیسای باگزودر می توان دید.

1959 - Bank Melli - Tehran 

بازار اصفهان و فرم های اسلامی شهری به صورت یک الگوی کاملا آشکار برای طرح پیشنهادی اتزن در مسابقه مرکز شهری فاروم 1966 و به صورت مناسب تری برای دیگر کار بزرگ و جاودان اتزن یعنی مجلس ملی کویت 1972 The Kuwait National Assembly Building به کار گرفته شد. مجلس ملی کویت به طور واضحی منابع الهام و اصولی که در معماری اتزن به صورت ثابتی پایه ریزی شده است نشان می دهد. تقلید او از فرم شهری اسلامی نشانه ای واضح از ایده معماری افزاینده اتزن بود. 

 1972-The Kuwait National Assembly Building

1972-The Kuwait National Assembly Building

در میان کارهای اتزن که به واقعیت نپیوست، یکی از برجسته ترین پروژه های ساخته نشده قرن بیستم، موزه سیلک بورگ Museum Silkeborg است که برای نمایش کارهای اسگر جورن Asger Jorn طراحی شده بود.  موزه سیلک بورگ با گالری های غار مانندی که در زمین فرو می رود، به شکل پیاز گل زعفران خود را نشان می دهد که می خواهد هنر را از بین فضاهای خمیده آغاز کند که به خاطر انحناهایشان به نظر می رسد ناپدید می شوند. گرچه به نظر می رسد موزه سیدبورگ همانند اپرای سیدنی یک بیان مجسمه گونه فرم آزاد می باشد، ولی اشتباه است که فکر کنیم کارهای اتزن مثل کارهای "فردریک کایسلر" Frederick John Kiesler و "هرمن فیسترلین" Hermann Finsterlin یا "فرانک گهری" Frank Owen Gehry ، شکلی از معماری اکسپرسیونیست Expressionist architecture است.

Silkeborg Museum - Denmark

Silkeborg Museum - Denmark

از بررسی اجمالی منابع الهام اتزن در فرم معماری می بینیم که کارهای او را به راحتی در هیچ یک از نظریه های جداگانه طراحی نمی گنجد. معماری اتزن به طور واضحی بر اساس عملکردی که برایش در نظر گرفته شده طراحی شده است و منعکس کننده روح زمان یا شرایط فرهنگی و فن آوری حاکم بوده است، ولی در عین حال معماری اتزن از اصول فرم که خارج از قید زمان است نشأت گرفته و به صورت واضحی این معماری محصول ذهنی خلاق است که با استفاده از آخرین فن آوری صورت گرفته است.

اتزن همیشه خودش را از تفسیرهای نظری معماری دور کرده است و هیچ نیاز شخصی به این که نظریه، کار او را تأیید کند نداشته است. کوشش او برای رسیدن به یک معماری ساختاری واقعی با ترکیب هنر و آن چیزی که به صورت عملی ممکن است، جست و جوی موضوعات چند فرهنگی در معماری و رویکردی کاملاً ارگانیک به طراحی، نمایانگر حجم عظیمی از دانش معماری بدون زمان است. این مسأله همراه با درک این که معماری باید ساختاری داشته باشد که اجازه تغییر را بدهد و استفاده از فن آوری برای رسیدن به این اهداف، باعث شده است که کار اتزن در دورانی که طراحی ساختاری دیجیتالی، بیش از پیش از فرم های موجود در طبیعت کپی برداری می کند، به عنوان یک الگوی جایگزین برای معماران پیشگام و دانشجویانی که در جست و جوی خلاقیت های ممکن در معماری هستند درآید.