درس واره شماره 8- توسعه پایدار

توجه به بحران های زیست محیطی از دغدغه های جدی مطالعات اجتماعی در سال های اخیر به شمار می رود؛ در این راستا، معماری هم سو با سایر هنرها، گام در این مسیر برداشت و بحث های مبانی طراحی معماری نیز با اصطلاحات اکولوژی Ecology، بحران طبیعت و پایداری Sustainability قرین شد. از طرفی، تغییراتی که با توجه به معیارهای زیست محیطی و پایداری پدید می آیند، هر روز دامنه ی بحث های معماری و محیط زیست را گسترش می دهند، لذا سخن از پایداری در معماری را می توان به تصور و طراحی ساخت و ساز آینده تعبیر کرد؛ آن هم نه تنها با پایداری فیزیکی ساختمان، بلکه با پایداری و حفظ این سیاره و منابع انرژی آن.

اولین حامیان پایداری که به طور جدی در دهه ی 60 میلادی با آن برخورد کردند، بیشترین دغدغه کاری آنها در حیطه ی حفظ محیط زیست از ضایعات صنعتی، هماهنگی مصنوعات ساخته شده با طبیعت، حفظ تعادل اکولوژی و غیره بود؛ ولی با گذشت سه دهه، حیطه ی معانی واژگان مذکور به کل تغییر پیدا کرد و با یک نگرش مثبت تر از قبل و با دید کل نگر به روابط اجتماعی، تعامل بین نیروها و با چشم اندازی به آینده و تحولات تکنولوژی، به موضوع می نگرند.

نام گذاری روزی به خاطر زمین با عنوان "روز زمین Earth Day "،  در ژوئن سال 1970 میلادی، حادثه ی مهمی بود که در تاریخ جنبش های سبز به وقوع پیوست؛ این رویداد تاریخی باعث شد تا نگرانی های اکولوژی Ecology که در دهه ی 60 میلادی مطرح شده بود، پررنگ تر گردد؛ این امر، به ویژه دو سال بعد یعنی در زمانی که منابع سوخت فسیلی خاورمیانه کاهش یافت و قیمت آن به طور قابل ملاحظه ای افزایش پیدا کرد، اهمیت بیشتری یافت. به این ترتیب، در پی اعتراض همگانی، تلاش های فراوانی از سوی مجامع دست اندرکار محیط زیست آغاز گردید؛ به خصوص در سال 1972 میلادی، گزارشی از طرف انجمن اندیشمندان رم منتشر شد که در آن به مواردی از جمله فعالیت های صنعتی در جهان و کاهش منابع غیر قابل تجدید Non-renewable resources، اشاره شده است. موضوعات زیست محیطی مطرح شده در اولین گردهمایی "روز زمین Earth Day "، بیانگر این واقعیت بود که کاهش منابع، رشد جمعیت و محدود شدن زمین های کشاورزی، نتیجه ای جز قحطی جهانی، آلودگی آب و هوا، سوراخ شدن لایه ازن و متعاقبا به وجود آمدن شرایط گلخانه ای در جو زمین، در بر نخواهد داشت؛ حقیقتی که امروزه برای ما بسیار ملموس و مشهود است.

اولین کاربرد واژه ی "پایداری Sustainability" در ارتباط با محیط زیست، در سال 1980 میلادی و در مقالاتی با عنوان "استراتژی حفاظت از جهان" که توسط "سازمان بین المللی حفاظت از طبیعت International Union for the Conservation of Nature" منتشر گردید، برای همگان روشن شد. یافتن راه کارهایی برای توسعه پایدار Sustainable development، هر ساله با تشکیل کنفرانس ها و مجامع بین المللی انجام می گیرد و شروع این روند با اولین کنفرانس سازمان ملل متحد در سوئد با نام "محیط زیست انسانی"، در سال 1986 میلادی، به انجام رسید؛ هدف عمده ی این کنفرانس، توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، با مدنظر قرار دادن مفهوم توسعه پایدار بود. پس از کنفرانس "محیط زیست انسانی"، نهادی با نام "برنامه محیط زیست سازمان ملل"، در اجلاس لاهه در هلند، از سوی کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل، در سال 1991 میلادی تاسیس شد؛ در ادامه همین اجلاس، در بهار سال 1992 میلادی، کنفرانسی توسط موریس استرانگ Maurice Strong ، سازماندهی شد که کمیسیون سازمان ملل ناظر آن بود؛ این کنفرانس در سرادومار Serrado Mar نزدیک شهر ریودوژانیرو Rio de Janeiro در برزیل با عنوان "اجلاس زمین" برگزار گردید، دراین اجلاس بیش از یکصد رهبر جهان شرکت کردند.

سرفصل های کلی مطرح شده در مصوبه اجلاس ریو را می توان در اصول کلی زیر دسته بندی نمود:

• استفاده بهینه از منابع کره زمین
  
• حفاظت از منابع مشترک کره زمین
• مدیریت زیستگاه های بشری
• مدیرت و کنترل بر زوائد و آلوده کننده های محیط زیست
• رشد اقتصاد قابل کنترل

یکی از مفاهیم کلیدی این جنبش که تاثیر بسزایی در معماری داشت، بحث "توسعه پایدار Sustainable development" بود؛ واژه "پایدار"، در مقابل ترجمه واژه ی انگلیسی "Sustainable" است؛ واژه ی Sustainable از فعل Sustain به معنی "نگهداشتن" و یا "نگهداری کردن" گرفته شده است. تعریفات زیادی در مورد "مفهوم پایدار" یا "توسعه پایدار" از طرف کمیسیون های جهانی و یا اندیشمندان گروه سبز پیشنهاد شده؛ در زیر به اهم این تعاریف اشاره می شود:

•  تامین کردن نیازهای کنونی بدون لطمه زدن به توانایی نسل های آینده برای برآوردن نیازهای خاص خود.
  
•  بهبود کیفیت زندگی انسان در چارچوب ظرفیت برد اکوسیستم های حامی.
•  توسعه پایدار آن توسعه ای است که سلامت انسان و نظام های اکولوژیکی را در بلند مدت بهبود بخشد.
•  توسعه پایدار مفهوم جدیدی از رشد اقتصادی را دربرمی گیرد که موجب بهزیستی و فرصت هایی برای تمام مردم جهان می گردد و عادلانه نیست که تعداد معدودی منابع طبیعی و ظرفیت های موجود را برای منافع شخصی خود از بین ببرند؛ توسعه پایدار Sustainable development، فرآیندی است که در آن، سیاست های اقتصادی، مالی، تجاری، انرژی، کشاورزی، صنعت و سایر سیاست ها، به نحوی طراحی می شوند که موجب توسعه ای است که از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی پایدار می باشد و مفهوم آن انجام سرمایه گذاری به قدر کافی در زمینه ی آموزش، بهداشت، جمعیت و انرژی است، به طوری که بدهی اجتماعی نسل های آینده به وجود نیاید. توسعه پایدار Sustainable development به مدل هایی توجه دارد که مربوط به مواد تجدید شونده Renewable energy بوده و به تنوع فرهنگی احترام می گذارد؛ چنین مدل هایی محدودیت محیط زیست را مورد شناسایی قرار می دهند. توسعه پایدار Sustainable development یک مفهوم جامع داشته و به تمام جنبه های زندگی انسان مربوط می شود.

هدف اصلی توسعه پایدار، تامین نیازهای اساسی، بهبود ارتقاء سطح زندگی برای همه، حفظ و اداره ی بهتر اکوسیستم ها و آینده های امن تر و سعادتمندتر ذکر شده است.

امروزه بشر به چنان مرحله بحرانی از تاریخ خود رسیده است که ادامه ی حیات سالم در کره ی زمین را مستلزم تجدید نظر در فرضیاتی قرار می دهد که مدل های رایج برنامه ریزی و توسعه بر پایه آنها قرار گرفته اند. استفاده ی گسترده از مفهوم پایداری، مبین استحکام و مفید بودن مقاصد و معانی برای معماری و شهرسازی است؛ از مهم ترین این خصوصیات، توجه به تصویر بلندمدت است؛ اگرچه بدیهی به نظر می رسد که برنامه ریزی و ساختمان سازی الزاما بلندمدت باشند، لیکن در عمل اغلب چنین نیست؛ خصوصا الگوهای بلندمدت رشد مناطق شهری، کاربری ها، استفاده از منابع و توسعه زیرساخت ها، نیازمند توجه هستند، چه رسد به موضوع کهنه ی جلوگیری از رشد بی رویه حاشیه نشینی در اطراف شهرهای بزرگ.

از سویی بیش از 30 سال است که رابطه ی انسان با طبیعت به دلیل رخ دادن طیف وسیعی از بحران های محیطی، در زمره ی مباحث خاص و بسیار مهم درآمده است؛ داده ها نشان می دهند که انسان قرن حاضر، روزانه به طور متوسط بیش از 60 برابر انسان دوره ی کشاورزی و 6 برابر انسان دهه ی 50 میلادی، انرژی مصرف می کند؛ مصرف روزافزون انرژی در شهرها به ویژه در ساختمان ها که سهم قابل توجهی را به خود اختصاص داده اند، جهان را با مخاطراتی همچون گرم شدن سیاره زمین، تخریب لایه ازن و بارش باران های اسیدی مواجه ساخته است؛ از طرفی تامین آسایش و راحتی بی قید و شرط استفاده کنندگان ساختمان ها، چه در منازل و چه در محیط های کار، باعث ایجاد وابستگی مفرط انسان به سیستم های مکانیکی و در نتیجه، مصرف عنان گسیخته ی انرژی شده و این بی توجهی در طراحی ساختمان های معاصر انعکاس یافته است. انسان، اکنون از لحاظ صرفه جویی انرژی در موقعیتی قرار دارد که هیچگاه تا بدین حد بحرانی نبوده، لذا موضوع "معماری پایدار"، استفاده ی بهینه از انرژی و محیط گروی، در راس برنامه های اجرایی بیشتر حکومت ها قرار گرفته است؛ در واقع می توان گفت که طراحی ساختمان ها و شهرها در هر گوشه از جهان می تواند باعث تخریب یــا بهبود شرایط زیستی در زمـــین گردد، به همین علت و با در نظر گرفتن هم پیوندی این تاثیرات، طراحی ساختمان هایی که ویژگی صرفه جویی در انرژی و همچنین حفاظت از محیط زیست را در خود داشته باشند، در زمره ی اصلی ترین مسئولیت معمـــاران قرار می گیرد.