درس واره شماره 9- نادر خلیلی

شیوه خاص کاربرد مصالح سنتی و تلفیق آن با تکنولوژی امروزی یکی از ابداعات نادرخلیلی Nader Khalili است که او را به یکی از چهره های ماندگار معماری جهان تبدیل کرده است . او به سال 1315 خورشیدی درتهران متولد شد. تحصیلات و تجربه کاری خود را در ایران، ترکیه و آمریکا دنبال کرد و از سال 1358 تا 1359 خورشیدی ، پس از یک سلسله مطالعات و اقدامات، به اتفاق چند تن از همکاران خود اقدام به بازسازی و نوسازی بناهایی کرد که بعداً نام "گِلتافتن" را به خود گرفت. "گِلتافتن" به عنوان یک طرح ابتکاری، اختراعی بود که ازطرف دولت ایران پذیرفته و به نام خلیلی ثبت شد. خلیلی برنده ی جایزه های متعددی شده و از طرف انجمن های مختلف علمی مورد تقدیر قرار گرفته است؛ وی در سال 1386 در 72 سالگی به دلیل ایست قلبی درگذشت.

اهم فعالیت های تجربی و علمی او به قرار زیرند:

• بازسازی دوازده خانه با روش "گِلتافتن" از سال 1358 تا 1359
  
•  ساخت مدرسه 10 کلاسی در روستای جوادآباد در نزدیکی ورامین از سال 1359 تا 1360 (مدرسه ی روستا به سال 1385 توسط آموزش و پرورش منطقه تخریب شد.)
•  بر پایی نمایشگاه عکس در موزه هنرهای معاصر تهران از سال 1360 تا 1362
•  تدریس در دانشکده معماری کالیفرنیای جنوبی از سال 1961
• انتشار اولین کتاب به نام "تنها دویدن" و با عنوان فرعی "از کویر ایران تا کره ی ماه" به سال 1362 درسانفرانسیسکو
•  دریافت جایزه فناوری ممتاز ازسوی شورای کالیفرنیا و موسسه معماران به سال 1363
•  همکاری با ناسا جهت ساخت خانه در کره ماه به سال 1363
•  انتشار دومین کتاب با نام "خانه های سرامیکی و چگونه آن را بسازیم" در سانفرانسیسکو به سال 1365
•  دریافت جایزه سازمان ملل به سال 1366
•  انتشار کتاب سوم با عنوان "پیاده روهای ماه" به سال 1373
•  ساخت 14 واحد مسکونی پناهندگان با روش "ابرخشت" دراردوگاه "بنی نجا" درخوزستان
•  آموزش گروه معماران سازمان ملل به سال 1373.

او از سال 1982 میلادی، سرگرم مطالعه و آزمایش بر روی روش ساخت به وسیله کیسه های شنی Super Adobe در ایالت کالیفرنیا بود . خلیلی درسال 1991 میلادی ، موسسه فناوری و معماری خاک را در کالیفرنیا با نام "کال – ارث Cal-Earth" که یک مجموعه پژوهشی وآموزشی غیرانتفاعی است، تاسیس نمود. او بسیاری از افراد را در موسسه مذکور با تکنیک ساخت به شیوه خودش آموزش و این دانش را به بسیاری از مردم جهان در کشورهای مختلف دنیا انتقال داد. او به سال 2004 میلادی، جهت ساخت مدل های پناهگاه شنی، برنده جایزه آقاخان Aga Khan Award شد.

خلیلی همچون فتحی در پی احیای سازه های سنتی بود. اندیشه او بیش از هر چیزی متوجه انسان هاست، به حرکات و رویای آنان توجه دارد؛ ساده ترین و آشکارترین چیزها به او درس می داد. کتاب "تنها دویدن" او همچون تک گویی های یک عارف است، در آنجایی که می نویسد : «درنیمه راه زندگی، از رقابت ها دست شستم و با گام هایی آرام با رویاهایم به راه افتادم. رویاهایی درباره ی ساختن یک خانه ساده. خانه ای که به دست انسان و با ارکان ساده ی این جهان بنا شود : «آب ، باد ، خاک وآتش ». خانه ای با خاک  و خشت و آتشی افروخته در آن. آتشی که خشت ها را در آمیزد و دیوارهایی سنگ گونه پدید آورد؛ خانه ای مانند کوره یا کوره ای مانند خانه، آراسته با لعاب های رنگین به زیبایی ابدی ظروف سفالین، سرانجام، این رویاها را در عالم حقیقت لمس کردم؛ بدون مسابقه دادن با کسی جز با خودم »

گِل، وجه مشترک دیدگاه فتحی و خلیلی است . این دو معمار بوم گرا ، با شناخت خصوصیات خانه های گلی روستایی، در پی احیاء سنن، آداب و رفتارهای گذشتگان بودند. از خصوصیات بارز آنها، توجه به ارزان بودن مصالح، ساخت سریع و آسان، خلق فرم و فضاهای آشناست. آنها به سادگی و طبیعی بودن روش ساخت خود ایمان داشتند. این روش برای فتحی، ساخت خانه های گلی با قوس های بدون داربست، و برای خلیلی زدن همان قوس ها و تافتن آن با دیدگاهی مدرن تر بود . خاک، یکی از با صرفه ترین مصالح ساختمانی است که هم محیط زیست را آلوده نمی سازد و هم نیاز به شرایط خاص برای نگهداری پس از اجرا ندارد. هنوز بعد از گذشت چند هزار سال از معماری بومی انسان اولیه، ساخت و ساز با خاک یکی از جذاب ترین و مهم ترین تکنیک های معماری هزاره سوم میلادی است. با توجه به این امر، لزوم پرداختن به معماری خاک و اصلاح روش های ساخت خانه های گلی که بتواند در برابر عوامل طبیعی مقاوم باشد، الزامی است.

آنچه خانه های گلی را مشکل ساز می کند، عدم مقاومت این سازه ها دربرابر نفوذ آب، دوام و بقای آن، و از همه مهمتر عدم مقاومت دربرابر زلزله است. خلیلی با علم به این مشکل، اقدام به راه کاری کرد که نه تنها درشیوه برخورد، به صورت یک ابداع مبتکرانه است، بلکه بی مکان بودن آن یکی از محسناتی است که می توان این شیوه را در سطح جهانی ارائه نمود.

واژه ی "گِلتافتن" از کلمه "گِل" به معنای مخلوط آب و خاک و "تافتن" به معنای گذاختن و پختن، تشکیل شده است. این روش، برای مقاوم کردن بناهای موجود، به ویژه خانه های روستایی خشت و گلی و ایجاد خانه های جدید سنتی بسیار ارزان قیمت که در مقابل عوامل جوی و سیل و زلزله مقاوم باشد، ابداع شده است. با این روش، بناهای موجود و فرسوده خشت و گلی، درجا با آتش تافته و پخته شده و خشت ها و ملات های گلی به آجرتبدیل می گردند. خلیلی دراین مورد بیان می دارد که: «این طرح در حقیقت روشی است که چهار عنصر خاک و آب و باد و آتش را که در همه جای کره ی زمین موجود بوده و در اختیار همه قرار دارد، به کار می برد تا با تلفیق آنها معماری مناسب و زیبایی بیافریند. روش "گِلتافتن" با شناخت و احترام کامل به معماری سنتی خشت و گل ایرانی ، گام جدیدی به جلو بر می دارد. در حقیقت"گِلتافتن"، تلفیق معماری خاک و هنرسفال سازی ایران می باشد و روش "گِلتافتن" فقط گام دیگری است دراین حرکت تاریخی »

خلیلی نتایجی حاصل از عمل "گِلتافتن" خانه های روستایی را این چنین بیان می دارد که :

•   خانه های موجود خشت و گلی و پوشیده شده با طاق های قوسی، با هزینه بسیار کم تبدیل به خانه های آجری شدند. در اثر تافتن و پختن، نه تنها خشت های قدیمی تبدیل به آجر شد، بلکه ملات های گلی آن نیز آجری شده و باعث یکپارچگی بنا گردید،
  
•   با تغییر شکل اساسی خشت به آجر، نقاط ضعف خشت که عبارت از حل شدن آن درآب و خرد شدن درمقابل فشار بود، تبدیل به نقاط قدرت آن گردید. این فعل و انفعال طبیعی خشت در مقابل آتش، باعث ایجاد مقاومت بنیادی ساختمان در مقابل باران و برف وسیل و زلزله گردید؛
•   با روشی بسیار ابتدایی و به کارگرفتن مشعل و مواد سوخت محلی ومعمولی، نشان داده شد که عمل بازسازی، دردور افتاده ترین نقاط کشور ممکن می باشد؛
•    پس از مقاوم شدن خانه و بدون کوچک ترین تغییر اساسی در فضای مناسب زندگی روستائیان، هر نوع نازک کاری سنتی مطابق با سلیقه خودشان انجام پذیر می باشد؛
•    قسمت هایی از بنا مانند حمام، مستراح، آشپزخانه و غیره را می توان با پوششی از لعاب سرامیکی سنتی پوشانید، و پس ازتافتن، به شکل کاشیکاری یکپارچه درآورد که علاوه بر استحکام و بهداشتی بودن، زیبایی بنیادی به سطوح ببخشد؛

•    با ایجاد حرارت لازم جهت گداختن فضاهای موجود، محیط زیست آلوده از موش وحشرات موذی، گندزدایی اساسی گردیده و امکان نفوذ مجددآنها نیز بسیار کم است؛
  
•    با تیغه کردن درب و پنجره اطاق ها، به طور موقت هر اطاق می تواند به منزله کوره ای مورد استفاده قرار گیرد. دراین صورت، خشت های خام دراین کوره قرار داده شده و پس ازتافتن و پختن اطاق، خشت ها نیز تبدیل به آجر می شود که از آن درحیاط سازی، دیوارسازی و غیره استفاده می شود. با این عمل، یک بنا نه تنها مصرف کننده مصالح ساختمانی نخواهد بود بلکه خود به صورت یک واحد تولیدی بسیار پراستفاده در می آید ؛
•    ازمهم ترین نتایج اجرای این طرح که تاثیر عمده ای در بازسازی روستاهای کشور خواهد داشت، نکته خودیاری آن است. روش بازسازی "گِلتافتن" نه تنها مورد قبول فوری روستائیان قرار می گیرد، بلکه با اجرای بازسازی اولین خانه، روستائیان این روش را یادگرفته و خود آن را به کار  می گیرند، زیرا آن ها با همه مراحل اجرای آن آشنایی طبیعی و سنتی دارند. بازسازی در فصل سرما نیز که زمان بی کاری روستائیان است، به راحتی انجام می گیرد. کلیه آزمایشات انجام شده توسط متخصصان مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن وزارت مسکن و شهرسازی، ازقبیل مقاومت در برابر رطوبت، فشار و بارگذاری، موفقیت اجرای "گِلتافتن" را تایید کرده است.

• برای اطمینان به موفقیت روش گلتافتن پس ازگذشت سال های متمادی کوره های موجود اطراف روستاها نمونه زنده ای هستند. بیشتر این کوره ها که با خشت و گل ساخته شده و با آتش تافته و پخته شده اند، صد سال است که در زیر برف و باران و سیل و زلزله ایستاده و به شکل آجری یکپارچه مقاومت کرده اند ،
• با روش گلتافتن، کلیه بناهای جدید روستایی از مسجد و مدرسه گرفته تا خانه، حمام و اصطبل را میتوان با خشت و گل به عنوان تنها مصالح لازم ایجاد کرده و سپس با تافتن و پختن به شکل آجری یکپارچه درآورد. نازک کاری این بناها با روش های سنتی انجام گرفته و قسمت هایی از آن مانند سرویس های مستراح و حمام می تواند با لعاب پوشیده و پخته شود.

 ازطرفی با روش گلتافتن می توان خانه های روستایی را به شکل پیش ساخته تهیه و به محل منتقل نمود. دراین روش، کارخانه گلتافتن (که همانند یک کارخانه تولید آجر است) ، واحد لازم جهت ایجاد یک خانه را تولید می کند. این واحد عبارت است از یک اطاق کامل آجری که به شکل یکپارچه (دیوارها، سقف و کف) از کارخانه خارج می شود و با کنارهم قراردادن آن اطاق ها میتوان یک خانه، یک مدرسه و یا یک مجموعه ایجاد نمود .یکی از بزرگ ترین محسنات این روش، مقاوم بودن کامل آن در برابر زلزله است. زیرا اطاق، یکپارچه بر روی زمین پوشیده از ماسه قرار می گیرد که در موقع وقوع زلزله، زمین از زیر واحد حرکت کرده و اطاق بر روی امواج، شناور می گردد، درحقیقت، این روش جدیدی خواهد بود که با استفاده از حداکثر مقاومت مصالح در تلفیق با شکل هندسی یک بنا، بتواند ایستادگی دربرابر زلزله را افزایش دهد.

حاصل تحقیقات خانه های سرامیکی خلیلی در یافته های بعدی او، طرح ساخت خانه درکره ماه بود. او با بررسی شرایط ساخت مسکن درکره ماه و شباهت آن با معماری کویری به این نتیجه می رسد که می توان با استفاده از اشعه خورشید، خاک کره ماه را به روش  گلتافتن، پخت و ساختمان های مقاوم در برابر اشعه رادیواکتیو و شهاب سنگ ها ساخت.

خلیلی، در ژانویه سال 2000 میلادی ، مجوز شهرداری هسپریا Hesperia در کالیفرنیا را برای ساخت نخستین نمونه های مصنوعی کوچگاه قمری دریافت کرد. این ساختمان ها، نمونه هایی از محله های زیستی هستند که فضانوردان می توانند به هنگام اکتشاف فضایی از آنها استفاده کنند. ساخت این کوچگاه در فوریه ی همان سال آغاز شد و در ابتدا، ساخت سایتی برای 6 نفر و درنهایت 100 نفر در نظر گرفته شده بود. درطرح پیشنهادی او، فضای اختصاص داده شده به محیط خانه ها، در داخل حفره های طبیعی کره ماه که توسط شهاب سنگ ها به وجود آمده اند، در نظرگرفته شده است. او با الهام گرفتن از شیوه ساخت یخچال های سنتی ایران، به این ایده دست یافت. او می نویسد: ما پیشنهاد دادیم از شیوه ی ساخت یخچال های ایرانی در کره ی ماه استفاده شود. حرارت در کره ی ماه به 200 درجه ی سانتی گراد می رسد. این در حالی است که سایه در کره ی ماه، سرمایی تا 100 درجه سانتی گراد زیر صفر دارد. با ساخت خانه هایی در حفره های موجود کره ماه، می توان هم از سایه ی حفره ها استفاده کرد و هم با هدایت آفتاب به آن نقاط، از گرمای آن بهره جست.

خلیلی در ادامه تحقیقات خود، پس از مطالعات گسترده برروی روش های ساخت معماری سنتی ایران، سیستم کیسه های شنی را ابداع می کند. دراین سیستم که حاصل  23سال تحقیق و تجربه خلیلی است، به جای خشت های گلی از کیسه هایی که حدود 30 متر طول و 40 سانتی متر عرض دارند، استفاده می شود. تکنیک اولیه این روش، ساخت و پر کردن کیسه ها از خاک و قراردادن آنها در یک پلان مدور است. این لایه مدور هرچه بالاتر می رود به سمت مرکز تجمع می یابد و سرانجام یک گنبد را شکل می دهد. برای جلوگیری از حرکت کیسه های شنی و هم چنین مقاومت دربرابر زلزله، دربین این لایه ها از سیم خاردار استفاده می شود. در این روش از مصالحی مثل کیسه شن وسیم خاردار که معمولا برای مقاصد جنگی استفاده می شود، درشرایط صلح استفاده شده و معماری سنتی با خاک را با اصول ایمنی امروز جهان در هم آمیخته است. این روش از شکل های سنتی مثل قوس ها، گنبدها، طاق ها برای ایجاد سازه های تک پوسته ای و دو پوسته ای که هم مستحکم هستند و هم شکل زیبایی دارند، استفاده می کنند. درعین حال، فرم باربر و متراکم، اشاره به معماری سنتی خشتی خاورمیانه دارد. استفاده از سیم خاردار به عنوان یک عنصر کششی قابل ارتجاع، رویکردی به فرهنگ چادرنشینی است. نتیجه این تلاش، ایجاد سازه ای کاملا ایمن و مستحکم است. ازطرفی، ساخت پناهگاه به این شیوه، به خاطر استفاده از مصالح بسیار ارزان قیمت، ساخت سریع و عایق بودن یکی از ابداعاتی است که درسطح جهانی مورد بهره برداری قرار گرفت. این الگوی ساخت، نوعی هم زیستی بین سنت وتکنولوژی است و پایداری آن بیشتر به این علت است که با کمترین آموزش، قابل برپایی توسط خود ساکنان است ونیازی به منابع خارجی ندارد.