درس واره شماره 30- بازشناسی مفهوم پایداری در معماری و شهرسازی ایرانی

مفاهیم و اصول معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی با مبانی و مفاهیم معماری پایدار مشابهت هایی دارد که قابل تأمل است. اصولی که استاد محمدکریم پیرنیا برای معماری ایران تعریف کرده است (مردم واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، خودبسندگی و درون گرایی) نیز با مفاهیم و اصول معماری و شهرسازی پایدار هماهنگی دارد. 

محمدکریم پیرنیا - استاد دانشگاه، محقق، نویسنده، نظریه‌پرداز معماری - یزد، ایران - 1299-1376

• مردم واری؛ به معنی رعایت تناسب میان معماری و نیازهای مادی و معنوی و روش زندگی انسان، باعث ایجاد تناسبات و کیفیت فضایی بر مبنای نیازهای انسان و شرایط محیطی و دستیابی به آسایش انسان شده است. که در اتاق ها، حیاط ها و بسیاری از فضاها و عناصر معماری و خانه های ایرانی دیده می شود.
  

مردم واری - بازار وکیل - شیراز، ایران - ۱۱۷۲-۱۱۹۳ ه. ق

مردم واری 

• پرهیز از بیهودگی؛ به معنی هدفدار بودن معماری و عدم انجام کار بیهوده باعث شده که عناصر معماری ایران علاوه بر جنبه های تزئینی، دارای ویژگی های عملکردی و اقلیمی نیز باشند؛ که این مسئله در کاربندی زیر گنبدها و اُرسی ها رعایت شده است.
  

پرهیز از بیهودگی - مسجد شیخ لطف‌الله - اصفهان، ایران -۱۶۰۲ - ۱۶۱۹ ه. ق

 پرهیز از بیهودگی - مسجد شیخ لطف‌الله - اصفهان، ایران -۱۶۰۲ - ۱۶۱۹ ه. ق

نیارش؛ در معماری ایران باعث ایجاد عناصری شده که علاوه بر ساختار ایستا و مقاوم، دارای ویژگی های اقلیمی نیز هستند مانند دیوارها، جرزها، طاق ها و گنبدها. خودبسندگی به معنی استفاده از منابع، امکانات و مصالح بومی (بوم آورد) باعث هماهنگی معماری و محیط و حداکثر استفاده از منابع تجدیدپذیر و عدم تجاوز به منابع و نیازهای آیندگان شده است؛ استفاده از خاک گودبرداری شده از حیاط و گودال باغچه در ساخت خشت و گل و احداث بنای خانه بر همین اصل استوار بوده است.

نیارش

 خودبسندگی

•  درون گرایی؛ در معماری ایران به معنی حفظ فضاهای درونی از شرایط بیرون و سازماندهی درونی فضاهای معماری، علاوه بر این که ریشه در باورهای فرهنگی و آیینی ایران دارد به شرایط محیطی و اقلیمی نیز وابسته است؛ که باعث خلق عناصری مانند: حیاط مرکزی، گودال باغچه و بسیاری از عناصر وابسته به آن ها شده است.
  

درون گرایی 

مفاهیم و اصول معماری و شهرسازی ایرانی باعث ایجاد ویژگی ها و عناصری در بناهای ایرانی شد که آن ها را همساز با محیط و اقلیم ساخته است.

درون گرایی - خانه عباسیان کاشان - کاشان،اصفهان

 درون گرایی - مسجد وکیل - شیراز، ایران

وجود مفهوم رون در معماری و شهرهای سنتی ایران که مبنای جهت گیری شهرها، معابر، بازارها، بناها و خانه ها در مناطق مختلف بوده و نیز مفهوم پنام (عایق) که در بسیاری از عناصر معماری ایرانی و خانه های سنتی ایران رعایت شده است، نشان از نوعی معماری همساز با اقلیم دارد.

رون - مسجد نصیرالملک – شیراز، ایران - میرزا محمد حسن و محمد رضا - 1294-1305

رون - معبری در یزد

حیاط مرکزی که در انواعِ مختلفِ نارنجستان، بیرونی، اندرونی و گودال باغچه، در اغلب بناهای ایرانی، به ویژه در خانه های سنتی مناطق گرم و خشک ایران به چشم می خورد باعث تنوع فضاها در جبهه های مختلف بناها، ایجاد فضاهای متنوع زیستی برای فصول مختلف سال، ایجاد اتاق های گوناگون با شکل، اندازه و کاربردهای متنوع و همچنین استفاده از آب و گیاه در فضای حیاط باعث تلطیف آن و فضاهای درونی بنا شده است.

 حیاط مرکزی - خانه طباطبایی‌ها - نیمهٔ دوم سده ۱۳ هجری

 حیاط مرکزی - خانه عباسیان کاشان -  کاشان،اصفهان- 1252

بادگیر و خیشخان که نشان ویژه معماری اقلیم گرم و خشک ایران و عامل تنفس و تهویه بناها و خانه های سنتی این مناطق بوده است، علاوه بر تعویض و تجدید هوای فضای درونی، در کنار فضایی مانند سرداب، رطوبت و برودت هوای داخل را نیز تأمین می کرده است. ایوان، بهارخواب، پشت بام، سایبان، شباک، فخرومدین، تابش بند، هُرنو و ... و همچنین انواع دیوارها و جرزهای ضخیم، سقف های تخت و گنبدی، گنبدهای یک پوسته و دو پوسته، انواع بازشوها و اُرسی ها، مصالح خشتی، گلی و کاهگلی و بسیاری دیگر از فضاها، عناصر و مصالح خانه های سنتی مناطق گرم و خشک ایران، مجموعه ای هماهنگ با محیط و اقلیم را تشکیل می دادند که شباهت های بسیاری با اصول و ویژگی های معماری پایدار دارد که می تواند الهام بخش معماری معاصر ایران و معماران امروزی باشد.

 بادگیر - یزد

 بادگیر - یزد

توسعه سریع شهری در چند دهه معاصر از ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و محیطی زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده است. مطرح شدن توسعه پایدار، به عنوان شعار اصلی هزاره سوم نیز ناشی از اثرات شهرها بر گستره زیست کره زمین و ابعاد مختلف زندگی انسانی است. بدون شک بحث از پایداری و توسعه پایدار بدون توجه به شهرها و شهرنشینی بی معنی خواهد بود. شهرها عامل اصلی ناپایداری در جهان به شمار می روند و در واقع پایداری شهری و پایداری جهانی هر دو مفهومی واحد هستند. بر این اساس با توجه به پیچیدگی ذاتی شهرها و ابعاد مختلف تأثیرگذاری آن ها، شناخت عوامل اصلی و کلیدی در جهت دست یابی به پایداری شهری لازم به نظر می رسد.

بادگیر - یزد

 بادگیر - یزد

شهر سنتی با ویژگی های ارزشمند کالبدی و اجتماعی اش آیینه تمام نمایی از پایداری شهر و محله است. دکتر سید حسین بحرینی معتقد است که: توجه به محدودیت های اکولوژی محلی نظیر آب، توسعه متناسب و سازگار با طبیعت، صرفه جویی در منابع، استفاده از مواد، مصالح بومی، ابداع روش های مؤثر و مناسب جهت ادامه حیاط، نظیر قنات و بادگیر و استفاده هنرمندانه از آب و گیاه جهت تلطیف هوا و ایجاد مناظر مطبوع، ایجاد باغ ها و باغچه ها در حیاط ها، فضاهای عمومی و اطراف شهرها همه نمونه هایی از عوامل مؤثر در این پایداری بوده اند.

خیشخان 

 خیشخان - خانه بروجردی ها، کاشان

 ایران یکی از غنی ترین سرزمین ها از نظر بهره مندی از میراث و دستاوردهای فرهنگی است و از نمودهای آن معماری و شهرسازی ویژه و شناخته شده اش در سطح جهانی است؛ با توجه به این مطلب ساختن شهرها از حساسیت خاصی برخوردار است، بنابراین نیازمندیم که هویت گذشته آن را بازشناسیم و آن را تعریف کنیم. امروزه هویت شهری، همچون حلقه ای گم شده است و شهرها نه بر پایه هویت اصیل خود، بلکه بر پایه تقلیدهای بدون اندیشه از مظاهر غربی و الگوهای مدرن، بدون توجه به الگوهای بومی، در حال شکل گیری و گسترش است.

 ایوان - خانه عامری ها، کاشان

 ایوان - قلعچه - سیستان، ایران

شهر ایرانی تقریباً دارای سازمان ثابتی است؛ شکل گیری شهر بر مبنای وجود مراکز اصلی ای است که عملکردهای عمومی شهر را در خود دارد، راه هایی میان دروازه ها و میدان های شهری کشیده می شود که کارکردهای عمومی را سامان داده اند و در میان آن ها، مسیرهای اصلی تبدیل به بازار شده و سرپوشیده می شود. سلسله مراتبی از راه ها، عناصر شهری همچون دروازه ها، بازار، میدان اصلی و کانون های دیگر را پیوند می دهند. بدین ترتیب شهر ایرانی، دارای استخوان بندی مشخص و کانون های تعریف شده است که به تناسب اهمیت خود نسبت به محورهای اصلی شهر مکان یابی شده اند.

پشت بام

 پشت بام

سازمان شهر، مبتنی بر شکل گیری محلات مستقل در حد رفع نیازهای معیشتی با ارتباط های فرهنگی قوی می باشد. هر محله با نظامی کوچکتر و مشابه با نظام اصلی شهر، عملکرد خود را دارد و توسعه شهر به صورت ایجاد محله های جدید مستقل است و نه بزرگ شدن محلات قدیم. در نتیجه ساکنان شهر پیوسته خود را در محیطی آشنا احساس می کنند که دارای اندازه هایی متناسب با مقیاس دید و حرکت انسان است ضمن آن که ارتباط خود با سایر نقاط شهر نیز از طریق تصور سازمان شهر و نسبت خود با آن ادراک می کنند. استفاده از عناصر طبیعت مانند: آب، باد، نور، درختان در حیاط ها و میدان ها و فضاهای شهری که تا حدود زیادی تحت تأثیر شرایط اقلیمی و فرهنگی است، در افزایش کیفیت فضاهای شهری و تنوع فضایی و ایجاد رنگ های متنوع و شادابی محیط زیست نیز بسیار مؤثر بوده است.

 شباک

 شباک

به این ترتیب با الهام از شهرهای سنتی ایران و با ایجاد رابطه معقول و پایدار میان انسان، شهر و طبیعت، که تعبیری دیگر از مفهوم جهانی توسعه ی پایدار است، می توان رابطه  گسسته انسان و طبیعت را بازسازی کرد. معماری و شهرسازی پایدار یک مفهوم مشترک و بین المللی برای تمام جوامع، فرهنگ ها، و مردمان جهان نیست، بلکه هر جامعه ای، در کنار تکیه بر تجربیات علمی و نوین جهانی، باید با درک و بررسی تاریخ، فرهنگ، اقلیم و زیر ساخت های بنیادین خود، معماری و شهرسازی پایدار را تعریف کند.

اُرسی

اُرسی

تاریخ کهن معماری و شهرسازی ایران، دارای ارزش های پایداری است که طی یک تکامل تدریجی و انباشت تجربیات تاریخی چند هزار ساله به آن دست یافته است، با الهام از این اصول و ارزش ها، در کنار استفاده مستمر از تجارب نوین علمی جهان، می توان به مفهوم واقعی معماری و شهرسازی پایدار ایرانی دست یافت.

 پلان - تهران قدیم، ایران

الهام گرفتن از ارزش های پایدار معماری و شهرسازی کهن ایرانی، به این معنی نیست که باید از معماری و شهرهای سنتی و عناصر و مصالح آن الگوبرداری شکلی و کالبدی کرد؛ زندگی، فرهنگ و نیازهای مادی و معنوی انسان امروزی با گذشتگان متفاوت است و شکل و کالبد معماری و شهرهای سنتی، برای تأمین نیازهای مادی و معنوی و نحوه زندگی مردمان زمان خود بوده و نمی تواند با روح زمان معاصر همساز شود. بنابراین باید با یک نگاه هوشمندانه و منطقی از رویکرد و نوع نگاه و تعامل معماری و شهرسازی سنتی با حوزه های اجتماعی، اقتصادی، و زیست محیطی، الهام گرفته و آن ها را با معماری معاصر همساز ساخت.

 نمایی از تهران، ایران

 نمایی از تهران، ایران

نمایی از شیراز، ایران

نمایی از شیراز، ایران