1394/07/20

درس واره شماره 11- یک ادیسه علمی- تخیلی

اشتراک گذاری

موضوع آفرینش و تکامل انسان همواره با پرسشهای عمیقی همراه بوده و ذهن بشر را درگیر مباحثی چون ماهیت مبدأ و معاد و سفری که میان آن دو در پیش دارد، ساخته است. انسان از یک سو در اعماق وجود خود دلتنگی غریبی را نسبت به ریشه هایش احساس می کند و از سویی دیگر آینده را در هاله ای از توهم و ترس می یابد. فلسفه، هنر و عرفان بازتاب کننده چنین دغدغه هایی در طول تاریخ بوده اند. هنر به عنوان دریچه ای به سوی آرمان ها و هویت واقعی انسان ها همواره در جستجوی بیانی بوده است تا این تنش های ذهنی را نسل به نسل منتقل سازد و زندگی مردمانی را که پا بر این کره خاکی نهادند، در چارچوب قوانینش زیستند و با نوستالژی گذشته و ترس از آینده دست و پنجه نرم کردند را به نمایش بگذارد.

بزرگان و صاحب نظرانی چون آیزاک آسیموف Isaac Asimov بر این باور بودند که ریشه بسیاری از مولفه های تمدن نوین بشری را در فانتزی های پیشینیان می توان جستجو کرد که با عبور از مجرای تعلق گرایی علم تحقق یافته اند. دور از ذهن نیست که تاریخ بشریت را نمونه ای راستین از یک داستان علمی - تخیلی تصور کنیم که تحقق آرمان هایش مشروط بر درک لزوم تعقل گرایی از سوی مردم و بکارگیری آن در راستای افسانه ها و داستان هایشان می باشد.

 

Isaac Asimov - Smolensk Oblast, Russia - 1920-1992 

 

Stanley Kubrick - New York, United States - 1928-1999


اگر چه زندگی معاصر و تنشهای ناشی از آن انسان را به نوعی روزمرگی وا داشته، اما همچنان در ضمیر ناخودآگاه بشر این پرسش باقی است که به راستی هویت واقعی انسان چیست؟ منشأ علت و چگونگی پیدایش او از چه قرار است؟ و سرانجام به کجا خواهد رفت؟ اگر فلسفه ریشه در کنجکاوی های بشر دارد و هنر دریچه ای است به سوی حقیقت، علم چیزی نیست جز تلاش انسان ها در جهت عینیت بخشیدن به تخیلات زلالشان. تخیلاتی که نوستالژی انسان ها را برای بازگشت به سرزمین راستینشان بر می انگیزد. جسم انسان همانند لباس فضانوردی است که جهت مکاشفه در اختیار روح قرار داده شده و حال آنکه انسان به تدریج در طول تاریخ از آرمان های اصیلش فاصله گرفته و رسالت خود را بر روی زمین به فراموشی سپرده است. شاید بتوان هنرمندان را اولین قشر های اجتماع به شمار آورد که چنین وحشتی را احساس نمودند. انقلاب صنعتی نیز تا حد زیادی موجب تقویت تکنو فوبیا Techno phobias در جوامع هنری و به خصوص علمی - تخیلی نویسان اروپا در دهه های بعد شد. نویسندگان، نقاشان، سینما گران و ... تا جای ممکن، آینده ای اشباع شده از تکنولوژی و مسخ بشر در آن را هشدار می دادند و در حوزه های مختلف تنش های ذهنی زمانشان را منعکس می کردند. اگر چه بسیاری از دغدغه های دهه 60 از جمله نژادپرستی، تکنولوژی، فمینیسم، سیاست، اجتماع، فرهنگ، ماجراجویی های فضایی، یوفوها UFO و ... در فیلم ها و سریال هایی چون "پیشتازان فضا Star Trek " نمایش خارق العاده ای داشتند اما بدون شک سال 1968 به نقطه عطفی در هنر و به خصوص سینما بدل شد.


Star Trek: The Original Series - Gene Roddenberry - 1966

 

Arthur C.Clarke - Minehead, United Kingdom - 1917-2008 

 

فیلم "2001: یک ادیسه فضایی، A Space Odyssey:2001  " به کارگردانی استنلی کوبریک Stanley Kubrick و همکاری او با آرتور سی کلارک Arthur C. Clarke در فیلم نامه نویسی، به منبع الهام بسیاری از جنبش های هنری مبدل گشت. این فیلم چگونگی شکل گیری و تکامل تمدن بشری را به تصویر می کشد و فرایند دگردیسی خشونت از طبیعت به غریزه انسان و از غریزه به ماشین را به نمایش می گذارد. فرآیندی که در نهایت منجر به شکل گیری چرخه ای گریز ناپذیر از خشونت میان طبیعت، انسان و ماشین می گردد و درست در این میان است که کوبریک دریچه ای به سوی مخاطب می گشاید و علت این بی ثباتی، معلق بودن و انفعال بشریت در برابر چرخه خشونت را در دور بودن از هویت راستینش معرفی می کند. هویتی که همواره در طول تاریخ، شگفت انگیز و حتی ناشناخته باقی مانده است و کوبریک راه رسیدن به آن را در سلوک عرفانی می داند.

 

A Space Odyssey:2001 – Stanley Kubrick - 1968

 

A Space Odyssey :2001 - 1968

 

فضا سازی های پیشگام و جلوه های ویژه ادیسه فضایی رهگشای بسیاری از آثار در سال ها و دهه های بعد، از جمله "جنگ ستارگان Star Wars "به کارگردانی جرج لوکاس George Lucas شد. در سایه چنین فیلم هایی هنر علمی- تخیلی به تجلی گاه ارزش های انسانی نیز تبدیل شد و مفاهیمی چون نبرد خیر و شر و نجات زمینیان به دست یک منجی در آپارتایت تکنولوژی آخر زمان، بیش از پیش قدرت گرفت.

 

George Lucas - California, United States - 1944

 

Star Wars - George Lucas - 1977


امواج علمی- تخیلی جریان آن در حوزه هایی چون ادبیات، سینما، تئاتر، تلویزیون، مجلات، بازی های کامپیوتری و ... مبین این واقعیت می باشند که پرداختن به دغدغه های فلسفی با ابعاد و کارکردهای این ژانر سازگاری ملموسی داشته است. بدون شک ادبیات علمی - تخیلی با نام بزرگانی چون ژول ورن Jules Verne، هربرت جرج ولز Herbert George Wells، آرتور سی کلارک Arthur C. Clarke ، ویلیام گیبسون William Gibson و ... پیوندی عمیق دارد. ذهن پویا، خیال پردازی ها، دغدغه ها و توصیفات آنها از آینده نقش مهمی در سازمان دهی فکری عرصه های گوناگون داشته است. 

نگاه بشر به فضا یکی از مهمترین حوزه های ابهام تاریخ را به خود اختصاص داده و انسان هرچه به یاری تکنولوژی مدرن به کنکاش در لایه های کائنات می پردازد، بیشتر به عجز دانش خود پیرامون این موضوع شگفت انگیز پی می برد.

 

Jules Verne - France - 1828-1905 

 

Herbert George Wells - Bromley, United Kingdom - 1866-1946 

 

در آخرین اپیزود اُدیسه فضایی، با نگاهی استعاری، سیر و سلوک فضایی دانشمندی به نمایش گذاشته می شود که بی شباهت به سرنوشت انسان و گرایشش به عرفان جهت کشف حقیقت نیست. این فضانورد در حالیکه تنهایی را به عنوان یکی از اصیل ترین واقعیات زندگی با جان و دل پذیرا شده به سفر خود در نظم مستتر این جهان هولوگرافیک ادامه می دهد. جهانی که در آن ماده، ذهن و انرژی جلوه های سیال یک حقیقت می باشند. او در نهایت به ایستگاهی آرام و پایدار می رسد و آنجاست که دانش خود را در برابر معنای راستین هویت هستی، چیزی قابل چشم پوشی می یابد.

"این پرسش که در فضا چه می گذرد" هرگز دست از گریبان بشر بر نخواهد داشت. بخش عمده ای از زور آزمایی های فضایی دوران جنگ سرد حول این سوال فلسفی می گذشت که چه کسی بیشتر می داند؟ غرب یا شرق؟ از سویی دیگر ذهن پرسشگر انسان نمی پذیرد که فقط زمین از موهبت حیات بهره مند شده است.

 

William Ford Gibson - Conway, South Carolina, United States - 1948 

 

The Time Machine - H.G. Wells - 1895


کنجکاوی پیرامون امکان حیات در فضا قدمتی بسیار دیرینه دارد. علاوه بر نمونه هایی که در آثار اِریک فون دنیکن Erich von Daniken، پدر نظریات فضانوردی باستان، در مورد امکان تماس های فرا زمینی با انسان ها و نقش این موجودات در ساماندهی تمدن های بشری اشاره شده است. سخنان ثبت شده از برخی فراعنه و یا اسکندر مقدونی درکنار نقاشی های به جا مانده از قرون وسطی، این احتمال را که اُرگانیزم های پیشرفته تر از انسان در فضاهایی ناشناخته به حیات خود ادامه می دهند و در مواردی به علل نامعلوم زمین و زمینیان را مورد تحقیق و بررسی قرار داده اند، قوت می گیرد. اگر چه اسناد و مدارک مرتبط با مشاهده بشقاب های پرنده همواره به عنوان اطلاعاتی محرمانه در نظر گرفته شده اند، اما بسیاری از متفکرین امکان فرا زمینی بودن این موجودات و تکنولوژی های مورد استفاده آنها را با تردید می نگرند و صرفاً اُسطوره سازی بشر در مورد فضا را علت اصلی چنین مشاهداتی قلمداد می کنند.

 

Erich von Daniken - Zofingen, Switzerland - 1935 

 

A Space Odyssey:2001 - Final Episode

 

آنها بر این باورند که موضوع یوفو ها با گذشت قرون متمادی، آنقدر ذهن بشر را به خود مشغول ساخته که بازتاب این ذهنیت فعال، جلوه های عینی آنها بوده که همانند تَوهم سراب در مقابل چشمان ناظرین ظاهر شده است. این گروه از دانشمندان بر خلاف آن دسته که همواره بر فرازمینی بودن یوفو ها اصرار می ورزند، معتقدند که این گونه مشاهدات بیشتر جنبه عینی - ذهنی دارند که هنوز ماهیت واقعی آن بر کسی هویدا نیست. چنین ابهامی در شناخت امکان حیات در فضا، گرایش های گوناگون هنری را نیز در مورد آنها به همراه داشته است. در دهه 60 میلادی از آنجایی که سفر انسان به فضا تحقق یافته بود، هنر علمی - تخیلی قلمرو تمرکز خود را به سوی امکان وجود حیات در فضا گسترش داد. توهم عمومی در مورد چنین حوزه هایی جلوه محسوسی در هنر و به خصوص موسیقی آن دوره داشت.

 

A Space Odyssey:2001 – Final Episode 

 

A Space Odyssey:2001 – Final Episode 

 

"راک فضایی Space Rock" از شاخص ترین نمونه های موسیقی علمی - تخیلی که از مشتقات راک توهم زا Rock hallucinogenic به شمار می آمد، به شیوه ای خلاقانه دغدغه های فلسفی و اعتراض به شیوه زندگی انسان معاصر را بیان می کرد. فضا سازی های منحصر به فرد و نمایش توهم موجود در وادی فضا، مولفه هایی بودند که به آثار گروه هایی چون پینک فلوید Pink Floyd، یوفو و ... جلوه ای متفاوت می بخشیدند.

 

Apollo11- 1969 

 

Space Rock music genre - 1970s


فانتزی های فضایی و یوفوها تبلور بی نظیری در ادبیات، سینما، موسیقی و معماری آن دوره و حتی دهه های بعد داشتند. در اواسط قرن بیستم، حومه کالیفرنیا California و بخصوص کافه ها، متل ها و سایر فضاهای عمومی که در کنار جاده ها بنا می شدند، شاهد فستیوالی از بکارگیری مصالحی چون صفحه های پلاستیکی دِفُرمه شده، شیشه، فولاد، چراغ های نئون و احجام هندسی بیانگر عصر فضا، سفینه و بشقاب های پرنده بودند. در این گرایش فوتوریستی، سرعت و انرژی های تداعی کننده فعل و انفعالات هسته ای، الهام بخش معماری محسوب می شدند. از آنجایی که سرویس دهی به جاده ها از اهداف اصلی چنین فضاهایی به شمار می آمد، توجه به نیازهای اتومبیل و ایجاد جذابیت های بصری برای رانندگان، جایگاه بسزایی را در این رویکرد معماری که به گوگی Gogi شهرت یافته بود، بدست آورد. رویکرد سطحی به موضوع تزئینات در معماری گوگی، راه را برای نقدهای بی رحمانه مدرنیست ها هموار می کرد و سرانجام در اواسط دهه 60، گوگی به تدریج فروغ خود را از دست داد.

 

Pink Floyd - London, United Kingdom - 1965

 

Googie architecture- Southern California - 1940 -1960s


یکی دیگر از محورهای علمی - تخیلی موضوعی است آشنا به نام زمان که همواره یکی از کنجکاوی های انسان به شمار آمده است. چرخه ای که همه چیز را در بر گرفته و بشر در تلاش است تا به مدد ابزارهای گوناگون، معیاری برای آن بیابد. اگر چه علم می کوشد تا با ارائه معیارهای نسبی، زمان مکانیکی را توجیه کند، اما آنچه در لا به لای فطرت بشر آشیانه کرده، خبر از حقیقتی دیگر دارد. عرفان به انسان می آموزد که زمان توهمی بیش نیست و با کنترل ذهن می توان به لایه های جدیدی از حقیقت رخنه کرد که در آن معنایی برای زمان و مکان نمی توان یافت و آنجاست که همه چیز، همه جا و همه وقت حاضر و عیان است.

 

Googie architecture- Southern California - 1940 -1960s

 

Googie architecture- Southern California - 1940 -1960s 

 

درک این حقیقت که همواره گذشته، حال و آینده در هم آمیخته شده اند، اگر چه دشوار است اما درونمایه بسیاری از آثار علمی - تخیلی را شامل می شود. در انتهای اُدیسه فضایی، دانشمند فضانورد خود را در فضایی می یابد که به آسانی دوران کهنسالی و نوزادی خود را مشاهده می کند. کوبریک نشان می دهد که فاصله میان مشاهده یک موضوع و تبدیل شدن به آن، چه قدر ناچیز است. آثاری نیز یافت می شوند که به بُعد مکانیکی زمان هویت می بخشند و در آنها نقش تکنولوژی به عنوان واسطه ای که آدمی را در مقاطع مختلف تاریخی جا به جا می کند بسیار پر رنگ است.

 

Googie architecture- Southern California - 1940 -1960s

 

Googie architecture- Southern California - 1940 -1960s 

 

"ماشین زمان time Machine "محصول 2002، به کارگردانی سایمون ولز Simon Wells و گر وربینسکی Grabinsky، سری "بازگشت به آینده Back to the Future series "محصول دهه 80 به کارگردانی رابرت زمکیس Robert Zemeckis و... از این گونه می باشند.. موضوع سیالیت زمان و مکان نیز از جمله مباحث مطرح شده در حوزه علمی- تخیلی است.

 

The Time Machine - Simon Wells - 2002 

 

Back to the Future Film series - Robert Zemeckis - 1985 

 

در مجموعه " گمشدگان Lost " از طریق نمایش های پی در پی گذشته و در برخی موارد، آینده هر کاراکتر، به نوعی چنین سیالیتی ارائه می شود. سیالیت هندسی و قابلیت تبدیل به ساختارهای متفاوت نیز چه در طراحی و معماری داخلی سفینه ها و چه در شخصیت سازی های متنوع علمی - تخیلی مشهود است. "تی 1000، T1000 " در "نابودکننده2 ، Terminator2 " که از فلزی شکل پذیر ساخته شده بود و همچنین ربات های "ترنسفورمرز Transformers " که دائم در حال تغییر و خود سازمان دهی به ساختارهای گوناگون مکانیکی بودند، نمونه هایی از آنچه اشاره شد می باشند.

 

Lost Series 

 

T 1000 Terminator


اواخر دهه 70 با پیشتازی موسیقی "پانک راک Punk Rock " در مغرب زمین، به تدریج ژانر علمی - تخیلی نیز از دامنه نفوذ این فرهنگ رو به رشد در اَمان نماند و با خلاقیت و نوآوری نویسندگانی چون ویلیام گیبسون زیر مجموعه جدیدی در بدنه آن پدیدار گشت که "سایبر پانک Cyberpunk" نام گرفت. گیبسون رفتارهای بشر در رویارویی با تکنولوژی و دنیای مجازی دیجیتالی را مورد بررسی قرار می داد و در آثارش به مکانیزه شدن ذهن انسان تحت تأثیر عصر اطلاعات و رسانه ها می پرداخت. او بر این باور بود که بشر در حال دگردیسی و مسخ شدن در لایه های دیجیتالی دنیای مجازی است که منجر به پیدایش رابطه، تحصیل و شغل مجازی شده و سرانجام زندگی مجازی را نیز برایش به ارمغان خواهد آورد.

 

Transformers Robot 

 

Neuromancer - William Gibson - 1984 


گیبسون در سال 1984 داستانی به نام "نورومنسر Neuromancer" را خلق کرد و چکیده ای از دغدغه های خود، پیرامون زندگی معاصر در جامعه مجازی فراصنعتی و تأثیر آن بر رفتارهای بشر را هشدار داد. آثار او در کنار مباحثی که کوبریک در" 2001:یک اُدیسه فضایی" معرفی می کرد از تأثیر گذارترین جریان ها بر موسیقی، سینما و معماری اواخر قرن بیستم و آغاز هزاره سوم محسوب می شوند. آثار سینمایی چون "متریکس Matrix " (محصول 1999 به کارگردانی برادران واچوفسکی Brothers Wachowski)، "نمایش تُرومن The Truman Show" (محصول 1998 به کارگردانی پیتر ویر Peter Weir) و تا حدودی "آسمان وانیلی Vanilla Sky" (محصول 2001 به کارگردانی کمرون کرو Cameron Crowe)، نمونه هایی می باشند که بیانگر مباحثی چون هوش مصنوعی و واقعیت شبیه سازی شده اند.

 

The Matrix 

 

Vanilla Sky3 

 

در متریکس، دنیای شناخته شده انسانها، یک مدل شبیه سازی شده دیجیتالی معرفی می گردد که توسط هوش مصنوعی کنترل می شود. این فیلم به خواب عمیق بشر در سلول هایی که به کشتزارهای بشری تشبیه می شوند اشاره دارد و دنیای عینی ما انسانها را صرفاً خوابی مصنوعی می داند که هوش مصنوعی جهت چپاول انرژی انسانی، آن را پدید آورده است. این اثر به گونه ای دیگر بر توهم بودن زمان تمرکز می بخشد و زمان مکانیکی جاری در زندگی ما انسانها را چیزی جز تلقین این شبکه کنترل گر مجازی "متریکس" نمی داند. در این میان آنان که پی به حقیقتی ناب تر می برند، از این دور باطل نجات یافته و از اسارت زمان و مکانی که به آنها تحمیل می گردد رها می شوند. 

 

The Truman Show 

 

Radiohead Band - Abingdon, United Kingdom - 1985

 

شخصیت جیم کری Jim Carrey در فیلم "نمایش تُرومن The Truman Show " نیز در خور توجه است. او نمادی است از انسان معاصر در عصر فرا صنعتی اطلاعات که محبوس کنترل رسانه ای شده و سرانجام با بهره گیری از نیروی عشق و به یاری شعله های شک و تردیدی که درونش زبانه می کشند و او را از ساختگی بودن دنیای شبیه سازی شده آگاه می کنند، از این نمایش تلویزیونی که به عنوان واقعیت به او تحمیل می شود، رها می گردد. نمایشی که فلسفه آن چیزی نیست جز کنترل ذهن تُرومن و بینندگان تلویزیونی این برنامه 24 ساعته. 


Graz Art Museum Austria - Peter Cook - Colin Fournier - 1999-2003

 

Kunsthaus Graz Museum - Graz, Austria - 1999-2003

 

در جهان موسیقی نیز دهه های 80 و 90 شاهد فعالیت گروه هایی بود که دغدغه های مشابهی را انعکاس می دادند. سال 1992 در قالب یک آلبوم موسیقی راک Rock به نام "سرگرم تا سر حد مرگ Amused To Death" اثر راجر واترز Roger Waters، از اعضای سابق گروه پینک فلوید، فضایی علمی - تخیلی شکل گرفته که علاوه بر ردپای اُدیسه فضایی کوبریک، بسیاری از دغدغه های مشترک واترز و متفکرینی چون گیبسون پیرامون هیپنوتیزم رسانه ای، تداوم چرخه خشونت، شیوع ارزش های مصرفی در زندگی معاصر و ... در آن مشهود بودند. علاوه بر آن، برخی فانتزی های شخصی واترز در مورد یوفوها نیز به فضای داستان جلوه ای خاص می بخشید. این رویکرد در دهه 90 با گروه های دیگری چون ریدیو هد Radiohead نیز دنبال می شد. کلیه این هنرمندان کوشیدند تا به بشر هشدار دهند که "ابزار سالاری" دستاوردی جز تبدیل زندگی به یک سوپرمارکت فراگیر نخواهد داشت. جایی که ارزش های انسانی با معیارهای مادی معامله  می شوند و این پایمال شدن انسانیت معنایی جز تداوم و تکامل چرخه خشونت نخواهد داشت.

 

Graz Art Museum Austria - Peter Cook - Colin Fournier - 1999-2003 

 

Alien vs. Predator


سیالیت زمان و مکان، تکنو فوبیا نسبت به آینده بشر و پیشرفت های آن، هوش مصنوعی، دنیای مجازی رو به رشد، عصر اطلاعات و دهها نمونه دیگر، موضوعاتی می باشند که اگر چه در ادبیات، موسیقی و سینما جلوه ای محسوس تر نسبت به سایر حوزه ها داشته اند، اما بدون شک جریان های فلسفی بازگو شده در این فضاها، رهگشا و الهام بخش سایر عرصه ها نیز بوده اند. زندگی در عصر اطلاعات و دیجیتال، بازتاب گسترده ای در کلیه ابعاد زندگی بشر از نیازهای فیزیولوژیک گرفته تا نیازهای متعالی تر چون تفکر و زیبایی شناسی داشته است. اگر چه دگردیسی خشونت از استخوان به سفینه فضایی در اُدیسه فضایی کوبریک به شکلی دراماتیک جلوه ای از واقعیت زندگی را به نمایش می گذارد و این تغییر و تحول در دنیای امروز، سفینه فضایی را هم پشت سر گذاشته و به لایه های دیجیتالی مبدل گشته است، اما همچنان راه خروج از این چرخه فراگیر، به یاد آوردن و به خاطر سپردن هویت انسانی است. هویتی که همواره در طول تاریخ ناشناخته باقی مانده و بشر می کوشد تا با آمیزش علم و تخیلش، آن را کشف کند.

 

Aliens Signing 

 

Necronom Design

 

Avatar Banner 

 

War Of The Worlds - Robert

 

Transformers Movie

برگرفته از:
قراگزلو، رضا، " یک ادیسه علمی- تخیلی "، فصلنامه معماری و شهرسازی، پاییز ماه 1388، شماره 96 و 97.
www.biography.com
www.general-ebooks.com
www.pinterest.com

نظرات

نظری وجود ندارد، اولین نفری باشید که نظری ثبت می کنید.