درس واره شماره 10- آرکی گرام

آرکی گرام Archigeram جنبشی بود که در دهه ی 1960 توسط جمعی از معماران بریتانیایی که منتقد فضای خشک و بی انعطاف حاکم بر معماری رسمی آن روزهای بریتانیا بودند، به وجود آمد؛ هدف آنها این بود که پروژه ها را نقد کنند، حروفی برای چاپ اختراع کنند، مسابقات معماری ترتیب دهند و... ، تا بدین ترتیب از ملال کار در دفاتر معماری لندن رهایی یابند؛ آنها به زودی دریافتند که باید نشریاتی را خودشان چاپ کنند.

مجلات اصلی بریتانیا در آن زمان کارهای دانشجویی را چاپ نمی کردند، آرکی گرام Archigeram به این فضای عقیم و سترون واکنش نشان داد.

عنوان آرکی گرام Archigeram بر اساس یک نظریه ساده و سریع به وجود آمد؛ آنها باید یک روزنامه مانند تله گرام یا آیروگرام داشته باشند که با ترکیب Architecture و Gram عبارت آرکی گرام Archigeram به وجود آمد.

پیتر کوک Peter Cook (متولد 1936) و 5 معمار دیگر (وارن چاک Warren Chalk ، دنیس کرامپتون Denis Crompton ، دیوید گرین David Greene، ران هرون Ron Herron و مایک وب Mike Webb ) اعضا اصلی گروه آرکی گرام Archigeram بودند. آنها با ترکیبی آزاد از رشته های مختلف شعر، معماری و طراحی نوعی از هنر پاپ گرافیک و کلاژ ارائه دادند که ارجاعی به تبلیغات و کمیک های علمی-تخیلی آن زمان بود؛ فیلمی از سدریک پرایس به نام کاخ تفریح (Fun Place) که در سالهای 1961-1960 ساخته شد، برای این گروه منبع الهام برای آغاز این حرکت بود.

گروه آرکی گرام Archigeram جریانات معماری پیش رو را در دهه های 60 و 70 میلادی به شدت تحت تاثیر قرار داده بود، چنانکه دیوید گرین David Greene در نخستین شماره مجله آرکی گرام Archigeram به سال 1961 تحت عنوان یک پیام یا خلاصه مقاله نوشته بود: نسل جدیدی از معماران باید پدیدار شوند با فرم ها و فضاهایی نوین که در عین حالی که به نظر می رسد اصول معماری مدرن را نقض می کنند به آنها اعتباری دوباره ببخشند؛ ما انتخاب شده ایم تا تصویر پوسیده ی ارائه شده توسط "باهاوس Bauhaus " را که چون دشنامی است به عملکردگرایی، به کناری بگذاریم؛ شما می توانید ورق های فولادی را به هر اندازه که می خواهید لوله کنید، بالنی را به هر اندازه که می خواهید باد کنید و می توانید قطعات پلاستیک را به هر فرمی که می خواهید شکل بدهید، حتی قطعاتی که یک پل را می سازند را به میل خود طراحی کنید، اصلا نگـــران نباشــید!

این زمان تغییرات سریع است، در سال 1960 در عرصه ی سیاست نسل جدیدی از سیاستمداران چون جان اف کندی John F. Kennedy در امریکا به قدرت رسیده اند، تئوری های میشل فوکو Michel Foucault ، رولان بارت Roland Barthes و کلود لویی اشتراوس Claude Lévi-Strauss ، فضای روشنفکری جامعه ی غرب را درنوردیده است؛ همانطوری که سینمای موج نو با کارهای ژان لوک گدار Jean-Luc Godard ، فدریکو فلینی Federico Fellini ، فرانسوا تروفو François Truffaut و دیگران شهرتی جهانی دارد.

از سویی دیگر این زمان، عصر پیشرفت های حیرت انگیز فن آوری است، فضانورد روس "یوری گاگارین Yuri Gagarin " به عنوان اولین انسان پا به عرصه ی فضا می گذارد، اولین ماهواره ی هواشناسی از "کیپ کاناورال" Cape Canaveral, Florida  به فضا پرتاپ می شود، دستگاه فتوکپی اختراع می شود و هولوگرام های لیزری در ترکیب با موسیقی در جشن های عمومی، مردم را به حیرت وا می دارند.

Walking City شهری که راه می رود - نیویورک- ران هرون - 1964

این گروه پس از بروتالیست ها Brutalist architecture ، اولین گروهی بودند که علیه زمانه ی مصرف زدگی واکنش نشان دادند؛ طبیعتا تاثیرات جنبش پاپ آرت Pop art ، که به فرهنگ مردم پسند اشاره داشت، رسانه های فراگیر و جهان الکتریک و دنیای اطلاعات و همین طور پروژه های فضایی، در شکل گیری جنبش آرکی گرام  Archigeram موثر بودند؛ پروژه های شهری این گروه مجموعه ای از شبکه ها، کابل ها، سازه های بادی، خانه های سیار و کاربرد هایی گسترده برای ساز و کارهای روباتیک و نظام های اطلاعاتی را در برمی گرفت. آن ها همچنین به اصول معماری مدرن رجوع می کردند و باور به استقرار زندگی در قلب شهرهای آینده داشتند؛ برای آنها چیزی که شهر را پدید می آورد پیش از هر چیز، مردم شهر و ارتباطات میان آنها بود؛ کارهای آرکی گرام Archigeram جهت گیری آینده گرایانه ای داشت.

Walking City شهری که راه می رود - نیویورک- ران هرون -1964

Walking City شهری که راه می رود - نیویورک- ران هرون - 1964

از جمله پروژه های بحث انگیزی که در مجله آنها چاپ شد، پروژه شهر متحرک Walking City (ران هرون Ron Herron-1966) بود؛ تصویری از یک شهر غول پیکر که با پاهایی مانند حشرات قادر است به هر کجایی که ساکنان آن می خواهند، برود؛ این پروژه از ربات های هوشمند غول آسا ساخته شده بود که زندگی در درون پوسته آن جریان داشت و می توانست از شهری به شهر دیگر نقل مکان کند. این فرم از ترکیب ماشین و حشره ساخته شده بود و به نوعی ترجمان جمله معروف لوکوربوزیه Le Corbusier بود: "خانه ماشینی برای زندگی است."

واحدها هرکدام مستقل بودند، در ایستگاه های بین راه واحدهای جدید می توانستند همچون انگلی بر این ماشین سوار شوند تا ساکنان جدیدی، جایگزین ساکنان قبلی شوند یا جاهای خالی را پر کنند؛ بنابراین شهروندان در حقیقت کوچ نشینانی بودند که این ماشین به آنها سرویس می داد و در حقیقت چندان فرقی با اتومبیل هایی که امروزه ساخته می شوند نداشت؛ زمینه طراحی این پروژه تصور جهانی بود که در آینده پس از جنگ جهانی هسته ای تخریب می شود، این پروژه تاثیر عمیقی بر ریچارد راجرز Richard Rogers و رنزو پیانو Renzo Piano در ساخت مرکز فرهنگی ژرژ پمپیدو Centre Georges Pompidou در پاریس داشت.

Walking City شهری که راه می رود - نیویورک- ران هرون - 1964

Walking City شهری که راه می رود - نیویورک- ران هرون - 1964

از جمله دیگر کارهای آنها پروژه شهر اتصالات Plug-In City (پیتر کوک Peter Cook- 1964)  بود؛ این پروژه یک ابرسازه بدون هیچ ساختمانی و تنها یک استخوان بندی صلب است، هر واحد مسکونی به شکل یک سلول با اجزا همگون می تواند درون این استخوان بندی قرار گیرد، این پروژه از کاربری های مختلفی چون فضاهای مشاع، دفاتر اداری و مغازه ها تشکیل شده است.

Plug-In City شهر اتصالات - پیتر کوک -1964

Plug-In City شهر اتصالات -  پیتر کوک -1964

Plug-In City شهر اتصالات - پیتر کوک - 1964

ایده های خیالی آنها هرگز از روی کاغذ فراتر نرفت و در فرم های تجربی آنها باقی ماند؛ با این وجود سبک هنری آوانگارد آنها سرشار از نوعی شوخ طبعی و خیال پردازی بود که تاثیر خود را بر معماران دیگر نظیر رم کولهاس Rem Koolhaas و زاها حدید Zaha Hadid بر جای نهاد.

این معماران جوان بریتانیایی یکی از تاثیرگذارترین جنبش های معماری را در دهه 1960 به وجود آوردند؛ در شماره های نخست نشریه آنها، متون فراوان، شعرها، کمیک ها و کلاژهای عکس و نیز پروژه های خارق العاده معماری چاپ می شد.

دانشگاهیان و منتقدان تا به حال کمتر در این نکته دقیق شده اند که هدف گروه آرکی گرام  Archigeram تنها این نبود که تصور ما را از معماری به هم بریزد، آنها می خواستند تمدن را در تمام وجوه ممکن، فیزیکی، اجتماعی و فرهنگی تغییر دهند. درباره اهداف سیاسی جنبش آرکی گرام Archigeram تا به حال کمتر صحبت شده است و آنچه آرکی گرام Archigeram درباره فرهنگ مصرفی غرب پس از جنگ، اندیشه می کند.

Instant City  شهر سریع -1968

کارل مارکس Karl Marx در سال 1859 در مقاله ای که درباره اقتصاد سیاسی می نویسد، کمونیسم Communism را جامعه ی بی طبقه ای به تصویر می کشد که در آن مالکیت خصوصی وجود ندارد و ابزار تولید به جامعه تعلق دارد؛ سوسیالیسم Socialism نیز نظریه ای اقتصادی است که بر اساس آن ابزار تولید، توزیع و معاوضه به صورت جمعی توسط جامعه (عمدتا دولت) اداره می شود؛ در برداشت لنینیستی، سوسیالیسم یک وضعیت گذار و پیشرفت جامعه از سرمایه داری به کمونیسم است. مارکس Marx دریافته بود که اقتصاد، نیروی محرکه تمام تغییرات اجتماعی است؛ هر نوع تغییر در اقتصاد به صورت زیر بنایی تغییرات اجتماعی دیگر را نظیر سیستم های آموزشی و قانونی و... ، موجب می شود، بسیاری از عقاید مارکس Marx و انگلس Friedrich Engels به صورت غیر مستقیم پیروان آرکی گرام Archigeram را تحت تاثیر قرار داده است؛ به عنوان مثال مارکس Marx باور داشت که عدم فردگرایی در اجتماع برای رسیدن به اهداف بزرگتر لازم است، او فکر می کرد جامعه مطلوب جامعه ای است که در آن تمام افراد برابر هستند و طبقات اجتماعی برانداخته شده اند؛ طراحی های پیتر کوک Peter Cook و هم عصران او بازتاب چنین نظریاتی است؛ آنها جامعه ای را تصور می کردند که در آن هر فردی درون خانه های نا ایستا زندگی می کند. (پروژه شهر سریع Instant City -1968)؛ آنها رابطه ای بین جابه جایی و آزادی می دیدند. ایده ی محیط های متحرک، پتانسیل جوامعی را نشان می دهد که در آن تقسیم بندی اجتماعی وجود ندارد و طبعا نه حومه نشین در آن خواهد بود و نه مرفه نشین.

Instant City  شهر سریع -1968

Instant City  شهر سریع -1968

Instant City شهر سریع -1968

دیوید گرین David Green نیز (پروژه پوسته زنده Living Pods  -1966) یک کاروان مدرن و خانه متحرک کپسول مانندی را به تصویر می کشد، که به راحتی می تواند حتی در زیر زمین نیز حرکت کند و به هر کدام از سلول های دیگر متصل شود تا نوعی جامعه گذرا به وجود آورد؛ در یک حالت ایده آل همه – فقیر و غنی – یکی از این واحد ها را در اختیار دارند و می توانند خود را به هر واحد دیگری متصل کنند، بدون آن که توجهی به شرایط مالی و طبقات داشته باشند.

Living Pod پروژه پوسته زنده - دیوید گرین - 1966

اما تاریخ نشان داده است که حتی در چنین جوامع ای به زودی از طرق دیگر، ثروت و منزلت اجتماعی معنا خواهد یافت؛ انتقادی که منتقدان مارکسیسم به این پروژه و اصولا نفس کمونیسم وارد می کنند این است که فرد گرایی و افزون طلبی بخشی از غریزه آدمی است که نمی توان آن را سرکوب کرد و در چنین جامعه ی تحمیلی، به زودی طبقات اجتماعی جدیدی تشکیل می شود و تنها جای افراد در آن عوض شده است و اگرچه در یک جامعه کمونیستی "همه با هم برابرند" امـــا "بعـــضی برابـــرترند!"

SeaSide Bubbles پروژه حباب های کنار دریا -ران هرون - 1966

SeaSide Bubbles پروژه حباب های کنار دریا -ران هرون -1966

گذشته از این انتقادات، نفوذ آرکی گرام  Archigeram همچنان ادامه دارد؛ امروزه شهر جهانی برای ما واقعیت دارد، اگرچه مانند رویاهای آنها نتواند راه برود! در سال 2002 بهای دوباره ای به آرکی گرام Archigeram داده شد؛ یکی از معتبرترین جوایز معماری دنیا یعنی مدال طلای موسسه سلطنتی معماران بریتانیا (Royal Institute of British Architects (RIBA به اعضای این گروه داده شد. اهدای چنین جایزه ای به گروهی که کارهای آنها هیچ وقت اجرایی نشد، در واقع نشان دهنده اهمیت و تاثیرگذاری این جنبش بر تئوری معماری است. دیوید راک در سخنرانی جلسه ریبا RIBA درباره ی این جنبش می گوید: " آرکی گرام Archigeram یک جنبش انگیزه بخش بود؛ به جای معماری حرفه ای خشک و کلیشه ای بریتانیا در دهه 1960 وارد جامعه معماری شد و در قالب مجلات سبک کمیک، با تیراژی نزدیک به 5000، تاکنون منتشر شده است؛ این مجموعه شامل پروژه های خلاقانه معماران و مهندسان جوانی چون نیکولاس گریمشاو Nicholas Grimshaw، هانس هولاین Hans Hollein ، آراتا ایسوزاکی Arata Isozaki و فرای اوتو Frei Otto بود که همگی آنها اکنون از مشاهیر معماری دنیا هستند."

نمایش آثار آرکی گرام Archigeram با عنوان "آرکی گرام – معماری تجربی 1974-1961" کار خود را در سال 1994 در وین آغاز کرد و پس از آن به مرکز ژرژ پمپیدوی پاریس Georges Pompidou رفت و سپس در موزه ی طراحی لندن به نمایش گذاشته شد؛ سرانجام پس از 11 سال سفر به نقاط مختلف اروپا، آمریکای شمالی و آسیا به ژاپن رفت؛ 300 طرح، کلاژ و ماکت هایی که توسط خود اعضا گروه ساخته شده بود، در اولین نمایشگاه جامع آرکی گرام Archigeram در ژاپن به نمایش گذاشته شد و فضای حاکم بر زمان آنها را دوباره زنده کرد.

پیتر کوک Peter Cook متولد 1936 از بنیان گذاران آرکی گرام Archigeram در دهه 1960 بود، او از معدود اعضای گروه است که تا به حال توانسته است بخشی از دغدغه های تئوریک خود را در قالب پروژه های ساختمانی (آن هم در سالهای اخیر) اجرا کند. مهم ترین آنها پروژه کانستاس گراز KUNSTHAUS GRAZ در اتریش  می باشد .

Kunsthaus Graz کانستاس گراز - اتریش- پیتر کوک