1394/08/02

درس واره شماره 30- خلاقیت

اشتراک گذاری

در معماری ما با دو جنبه سر و کار داریم که یکی مربوط به نیازمندی های فنی و عملکردی بنا و دیگری فضا، فرم و زیبایی شناسی است. در پروژه های برجسته این دو از یکدیگر تفکیک ناپذیر و ناشی از تفکر خلاقانه معمار هستند.

پروژه بانک توسعه صادرات اثر بهرام شیردل Bahram Shirdel ، به طور همزمان حاوی ابداعاتی چشمگیر در زمینه های سازماندهی فضایی، فرم و سازه است. این بنا مفهوم سنتی نما را دگرگون کرده است. عناصر افقی در حرکتی نرم، رفته رفته، به عمودی تبدیل شده و نما را تشکیل می دهند. نمایی که جلو، پشت و کنار ندارد. در هر زاویه صورتی جدید از ساختمان کشف می شود به گونه ای که گاه حجمی بسته و گاه شفاف به نظر می رسد. ساختمان به لحاظ تکنولوژی و ایستایی مفهومی جدید را طرح می کند. عناصر ظاهراً تکراری نما در حقیقت قاب هایی سازه ای هستند که هر کدام به تنهایی فاقد ایستایی بوده و از طریق تکیه به یکدیگر، نظیر تاقی افقی، پایدار شده اند. علی رغم پیچیدگی حجمی تیرهای نگهدارنده، کف ها در طول طبقات و در تمامی مقاطع ساختمان یکسان هستند.

 

Saderat Bank - Bahram Shirdel - Tehran, Iran


معماری به مفهوم اصیل آن با وظیفه دشوار ساختن چیزی که از قبل وجود ندارد درگیر است. طراح در این کار از قدرت تخیل خود کمک می گیرد. خلاقیت که موضوع بحث ما است چیزی فراتر از صرف تخیل، هرچند تخیل هنرمندانه است، تخیل می تواند ایده، تصویر یا فرم ایجاد کند ولی خلاقیت ابداع و اختراع است. همچنان که در اختراع، در خلاقیت نیز شرط اول وجود منظور و نیازی مشخص است. خلاقیت هنگامی معنی دارد که راه حلی مؤثر و بدیع برای مسئله ای مهم پیدا شود. پس کشف مسئله، مقدم بر یافتن راه حل است. عموماً چنانچه مسئله درست طرح شود راه حل مناسب نیز دیر یا زود پیدا می شود.

برونلسکی Filippo Brunelleschi در پروژه ی معروف گنبد سانتاماریا دل فیوره  Santa Maria del Fiore شهر فلورانس Florence متوجه شد مسئله اصلی آنی نیست که مدت یک قرن بدون پاسخ مانده است. پیش از وی معماران سعی می کردند مشکل داربست و قالب های عظیم چوبی مورد نیاز گنبد را حل کنند و چون دوره گوتیک به پایان رسیده بود و کارگاه ها و استادکارانی که بتوانند از عهده ی کار برآیند یافت نمی شد، دهانه ی عظیم کاتدرال Cathedral بدون راه حل باقی مانده بود. برونلسکی متوجه شد مسئله را باید به صورتی جدید حل کند. گنبدی که نیاز به داربست و قالب نداشته باشد. گنبدی که در هر مرحله از ساخت به خودی خود ایستا باشد و به همین دلیل پس از سال ها مطالعه و تجربه موفق شد راه حل بدیع خود را تدوین کند.

 

Santa Maria del Fiore - Filippo Brunelleschi - Florence, Italy - 1296-1436 


خلاقیت، نظیر اختراع، هرگز به معنی ابداع چیزی صد در صد نوین نیست و بر پاره ای از دستاوردهای گذشته استوار است. در اختراع به کارگیری قابلیت های جدیدی که در زمینه هایی دور از موضوع اختراع قرار دارند نقش مهمی را ایفا می کند. کافی است به اختراع سلاح گرم با به کارگیری باروت، که از قدیم در آتش بازی مورد استفاده قرار می گرفت. توجه کنیم. در خلاقیت نیز مانند اختراع پنج عامل مهم وجود دارد که اولین آن ها شخصیت مخترع است. اینکه پیدایش شخصیت خلاق چند درصد به عوامل اجتماعی و چند درصد به عوامل ژنتیکی وابسته است خارج از بحث ماست. نکته مهم اذعان به این واقعیت است که بدون وجود قابلیت های مشخصی، خلاقیت غیرممکن است.

از آنجایی که خلاقیت یک وظیفه ی شغلی نیست که به ساعات کار یا حرفه خاصی محدود شود به نوعی به زندگی فرد خلاق و واکنش های او در مقابل محیط اطرافش مربوط می شود. برای تقویت قوه خلاقه نیز باید خلاقانه زیستن و خلاقانه نگریستن را تمرین کرد. در هر حال بر حسب استعدادهای مختلف نوع خلاقیت ها نیز با یکدیگر متفاوت است. شخصی نظیر ژان پرووه Jean Prouve که در مسائل فنی استعداد داشت خلاقیت خود را صرف مسائل ساختمانی و فنی معماری کرده بود و فرانک گه ری Frank Gehry که خلاقیتی از نوع مجسمه سازی دارد به مسائل زیبایی شناختی بسیار بیشتر از منطق سازه ای توجه دارد. پس نکته مهم درک استعداد مشخص و تقویت آن فارغ از آرزوهای کاذب و ایده آل های ساختگی است.

 

Guggenheim Museum - Frank Gehry - Bilbao, spain - 1997

 

عامل دیگر تجربه است. خلاقیت بدون سابقه و تجربه در کار امکان ناپذیر است زیرا ذهن بی تجربه قابلیت پرورش موضوعات را ندارد. عامل بعدی آزمایش است. بدون آزمایش و تلاش مسیر درست شناخته نمی شود. معماران و طراحان خوب برای پروژه های خود وقت زیادی را صرف می کنند. در دفتر رنزو پیانو Renzo Piano هرگز پروژه ای بدون ساختن ده ها ماکت و حتی اجزا به مقیاس یک یکم به پایان نمی رسد. عامل چهارم الهام است. الهام، یا ادراک شهودی، بخش کلیدی فعالیت خلاقانه است. ادراک شهودی، که بالاترین مرحله فراگیری است، فعالیت پیچیده ذهن برای دستیابی به ناشناخته ها است. ادراک شهودی ما را جایی می برد که علم و دانش هنوز به آن راه ندارد و آخرین عامل تصادف است. روزی لوکوربوزیه Le Corbusier با دیدن پوسته خرچنگی، به صورتی کاملاً تصادفی، به فکر ایجاد سقف قطور کلیسای رونشان Ronchamp Chapel افتاد. در اینجا تصادف نقش کاتالیزور را ایفا کرده است.

  

Ronchamp Chapel - Le Corbusier - Ronchamp, France - 1950 - 1955 


 در خلاقیت هنری دو مرحله مهم وجود دارد: مرحله تخیل تقلیدی و مرحله تخیل خلاق.


  •   تخیّل تقلیدی:

 تخیلی که حاصل پردازش اطلاعات حافظه است؛ در مرحله اول به صورت بازسازی وقایع و تصاویر ذهنی در قالبی جدید بروز می کند. در این مرحله تخیل هنوز به مراجع اطلاعاتش وابسته است و جنبه تقلیدی دارد. برای روشن شدن این مسئله به پروژه فرهنگستان های ایران اثر هادی میرمیران اشاره می شود. اولین اسکیس این پروژه صفحه ای را نشان می دهد که روی آن، دو سازه شبیه چهارتاقی های ساسانی، یک تاق نظیر تاق کسری، یک حیاط مربع و کنار آن پلکانی دوطرفه نظیر پلکان تخت جمشید به چشم می خورد. این اسکیس نشان دهنده مرحله اول تخیل به سوی خلاقیت است و به همین جهت عناصر پروژه قابل شناسایی بوده و مشابهت هایی مستقیم با نمونه های موجود در تاریخ معماری دارند.

 

Taq Kasra - Salman Pak, Iraq - 540 AD

 

Academy of Sciences of Iran - Hadi Mirmiran 

 

  • تخیّل خلاق:

تخیّل خلاق هنگامی است که با استفاده از ادراک شهودی و استدلال برداشت های حسی قبلی به گونه ای جدید از اول پایه ریزی و سازماندهی شوند. در این مرحله قانون مندی های خود پروژه، نه قانون مندی های الگوهای اقتباسی آغازین، ملاک قرار می گیرند. مثلاً در پروژه فرهنگستان ها می بینیم که در فرآیند طراحی، عناصر اقتباسی رفته رفته تغییر می یابند و به عناصر جدیدی تبدیل می شوند که جزء لاینفکی از پروژه میرمیران هستند و به جای دیگری تعلق ندارند. الگوهای عام معماری به خاص تبدیل می شوند. در مرحله تخیل خلاق خاطرات عناصر و الگوهای اقتباسی آنقدر بررسی و پرداخت می شوند تا به عصاره خود و ایده ای مجرد تبدیل شوند. در فرآیند طراحی این ایده ها مجدداً با قانون مندی هایی که از نیازها و شرایط خاص پروژه تأثیر پذیرفته است بازسازی می شوند.

 

Academy of Sciences of Iran - Hadi Mirmiran

 

زمینه های خلاقیت:

در زندگی روزمره به دلایل عملی، تقسیم بندی های حرفه ای صورت پذیرفته است و مثلاً طراحی صنعتی، معماری و شهرسازی از یکدیگر تفکیک شده اند. هر کدام از این رشته ها فنون و قانونمندی های خاص خود را دارند. مغز که کار خلاقانه را به عهده دارد دارای چنین تقسیم بندی هایی نیست و در قسمت های مختلف آن تقسیم وظایف به گونه ای دیگر صورت گرفته است. به همین جهت خلاقیت در معماری و در هنرهای دیگر از یکدیگر جدا نیستند. چند زمینه مهم خلاقیت:  


  • اقتباس:

هیچ گونه خلاقیتی نیست که از هیچ به وجود آمده باشد و خلاقیت همواره مرحله ای از تاریخ است و به گونه ای با آنچه از قبل بوده ارتباط دارد. در خلاقیت، اقتباس یکی از زمینه های بسیار متداول و مهم است. اقتباس از هنرهای دیگر، از طبیعت یا از تولیدات صنعتی و صنعتگری. در رابطه با اقتباس از هنرهای دیگر می توان به رابطه نقاشی و مجسمه سازی با معماری در آغاز دوره مدرنیسم اشاره کرد. آثار فرانک گه ری نیز به لحاظ زیبایی شناسی به برخی از تابلوهای پیکاسو Pablo Picasso و براک Georges Braque نزدیک هستند. فرانک گهری برخلاف لوکوربوزیه، کوبیسم را به زبان معماری ترجمه نکرده و آن را با همان بیان دراماتیک و خلوص و نقاشی کوبیست به کار می گیرد.

 

Picasso - Majolie

 

 University of Minnesota - Frank Gehry

 

طبیعت از دیرباز مرجع الهام معماران بوده است. سانتیاگو کالاتراوا Santiago Calatrava از معمارانی است که بارها از  فرم های متعلق به ارگانیسم موجودات زنده استفاده کرده است. پروژه ایستگاه ترن T.G.V در شهر لیون Lyon به آناتومی حشرات شبیه است. در پروژه غرفه کویت در بارسلون از فرم دنده پستانداران استفاده شده است.

 

Tgv Train Station - Santiago Calatrava - Lyon, france - 1989-1994

 

Pavillion - Santiago Calatrava - Kuwait


بین معماری و تولیدات صنعتی نیز همواره مبادلاتی صورت گرفته است. امروز معماری از DESIGN جدایی ناپذیر است و طراحان برجسته نظیر نورمن فاستر Norman Foster، اتوره سوتساس Ettore Sottsass، آلدو روسی Aldo Rossi و فیلیپ استارک Philippe Starck به طور همزمان طراح صنعتی و معمار هستند.


Fontana Arte - Advertising Table


  • تغییر متن:

هر شیئی و بنابراین هر الگو به متن و محیط خاصی وابسته است. برداشتن یک الگو یا فرم از محیطی و قراردادن آن در محیطی جدید می تواند به خودی خود ابداع محسوب شود.

این زمینه خلاقیت بسیار طبیعی است و حتی در زبان محاوره ای نیز مصداق های زیادی دارد. برای جذاب تر کردن صحبت، در زبان محاوره ای، بارها اتفاق می افتد که اصطلاحی را که به زمینه ای تخصصی تعلق دارد در موارد غیرتخصصی به کار ببریم. به مزاح افرادی را که دانش کمی دارند "صفر کیلومتر" می نامیم و به کسی که بی محابا عمل می کند می گوییم "تخت گاز" می رود. چنان که مشاهده می شود این زمینه خلاقیت اغلب طنزآلود است.

در معماری هم می توان به دفاتر اداری اثر فرانک گه ری در کالیفرنیا اشاره کرد. نمای ورودی به شکل یک دوربین دوچشمی طراحی شده است.

 

Chiat Day Building - Venice, California

 

  • بازنویسی:

در معماری نظیر ادبیات، اثری جدید و بدیع ممکن است از بازنویسی یک موضوع قدیمی تر به وجود آید. بازنویسی اگرچه ساختاری است لیکن عموماً هرچه غیرسیستماتیک تر باشد جالب تر است. حتی هنرمندان خلاقی نظیر لوکوربوزیه و آلوار آلتو Alvar Aalto نیز از این روش بسیار استفاده کرده اند. 

 

Dorota Koziara - 1993

 

Dorota Koziara - 1993 

 

برگرفته از:
افشار نادری، کامران، "خلاقیت"، فصلنامه معمار، زمستان 1378، شماره هفت.
www.moma.org
www.brooklynmuseum.org
www.architecturaldigest.com
www.mirmiran-arch.org
www.archidialog.com

نظرات

نظری وجود ندارد، اولین نفری باشید که نظری ثبت می کنید.